Achterlijk geloof

Achterlijk geloof

Kalma’s boek is een grotendeels geslaagde poging tot heruitvinding van het sociaal-democratische programma.

bart tromp

Vorige week werden de resultaten van een onderzoek naar drinkwaterbedrijven in Nederland bekendgemaakt. Deze bevatten onrustbarende bevindingen. De kwaliteit van het drinkwater is ten opzichte van onderzoeken in 1997 en 2000 gestegen, terwijl de reële prijs van het water is gedaald. De laatste jaren hebben de waterbedrijven een efficiëntiewinst van twaalf procent geboekt en het gebruik van duurzame energie bij de productie van drinkwater is in deze periode gestegen van vijf tot 25 procent.

Dit zijn onrustbarende bevindingen, omdat de Nederlandse drinkwaterbedrijven, eigendom van gemeenten en provincies, indertijd niet zijn geprivatiseerd. (Iets wat we te danken hebben aan de toenmalige minister Jan Pronk.) En de lange reeks privatiseringen en liberaliseringen van de laatste jaren had als intellectuele basis de stelling dat ze zouden leiden tot hogere kwaliteit van het geleverde product en lagere kosten voor de consument. Wat op de tekentafels van de neoliberale utopisten feilloos klopte, heeft in werkelijkheid alleen maar tegengestelde resultaten opgeleverd: hogere kosten en lagere, of op zijn best gelijk gebleven kwaliteit, of we nu het loodswezen nemen, de Nederlandse Spoorwegen, kappers en taxi’s, dan wel notarissen en energiebedrijven. En nu wordt de lange reeks mislukte privatiseringen, liberaliseringen en afgedwongen marktwerking geconfronteerd met klassieke nutsbedrijven die het in alle opzichten beter doen en aldus demonstreren dat de litanie van liberalisering, keuzevrijheid, privatisering en marktwerking kennelijk niet meer is dan een bizar en achterlijk (zo moeten we dat, geloof ik, tegenwoordig noemen) geloof is. Dat is onrustbarend voor al diegenen in economenland en in de grote politieke partijen, inclusief de PvdA, die zich een jaar of vijftien geleden tot dit geloof hebben bekeerd, en het des te fanatieker belijden naarmate het meer in strijd met de werkelijkheid blijkt te zijn. Het onderzoek over drinkwaterbedrijven moet koren op de molen zijn voor Paul Kalma, van wie diezelfde week Links, rechts en de vooruitgang verscheen. Dit forse boek van de directeur van de Wiarda Beckman Stichting, het wetenschappelijk bureau van de PvdA, werd daags nadat Wouter Bos het eerste exemplaar in ontvangst had genomen, door Kees Tamboer in Het Parool gekarakteriseerd als ‘ de eerste serieuze aanval op Bos’ positie en gedachtegoed als politiek leider van de PvdA’. Althans in de eerste alinea van zijn beschouwing. Maar in de laatste heette het dat het boek ‘ bij nader inzien geen serieuze aanval op Wouter Bos is’. ‘ Hij hoeft het niet eens te lezen.’ Zowel het eerste als het tweede oordeel moet gebaseerd zijn op lezing van precies hetzelfde boek door dezelfde lezer. Nu ik dat boek zelf grotendeels heb gelezen, moet ik constateren dat geen van beide oordelen klopt. Zeker, Wouter Bos krijgt er, vooral in hoofdstuk drie, flink van langs, vanwege zijn oppervlakkige en ondoordachte voorstel indertijd de PvdA afscheid te laten nemen van ‘ het klassieke sociaal-democratische gelijkheidsideaal’ en dat in te ruilen voor iets vaags, ‘ participatie’. Eén van de verdiensten van Kalma’s boek is dat hij even zorgvuldig als scherp afrekent met de – helaas door Bos impliciet overgenomen – karikatuur volgens welke sociaal-democraten ‘ vrijheid’ achter stellen bij ‘ gelijkheid’. Kalma memoreert dat het belangrijkste programmatische geschrift van de PvdA uit de jaren vijftig niet voor niets De weg naar vrijheid heet, en dat de toenmalige voordenkers van de partij, Joop de Uyl en Jacques de Kadt, ‘ het primaat van de vrijheid’ proclameerden en gelijkheid als een instrument zagen om die vrijheid voor zo veel mogelijk mensen een realiteit te maken. En Kalma kritiseert Bos ook, net als ik dat al eerder heb gedaan, vanwege zijn onnozele, maar gevaarlijke opvattingen over ‘ personendemocratie’. Maar dat is wat anders dan een aanval op de positie van Bos en zijn gedachtegoed. Ten slotte is, behalve wat betreft de twee bovengenoemde thema’s, niet duidelijk wat dit gedachtegoed behelst, als het tenminste bestaat. Bij de presentatie van het eerste ontwerp voor een nieuw beginselprogramma, op 1 mei dit jaar, meldde Bos voor de volgende verkiezingen een eigen programma te zullen maken, maar ook dat hij daar tot die tijd niets over zeggen wilde. Daar moeten we dus op wachten.

De tweede conclusie van Tamboer houdt evenmin stand. Kalma’s boek is een grotendeels geslaagde poging tot heruitvinding van het sociaal-democratische programma en allerminst een exercitie in nostalgie.