AL-QA'IDA BESTAAT NIET

De gruwelijke moordaanslag vorige week in Bagdad, waarbij meer dan 150 doden vielen, is opgeeist door Al-Qa'ida. Hij zou zijn gepleegd in opdracht van Abu Musab al-Zarqawi, die in de pers wordt omschreven als het Iraakse hoofd van Al-Qa'ida.

Zulke berichten roepen het beeld op van Al-Qa'ida als een internationale organisatie van islamitische terroristen die centraal geleid wordt en overal ter wereld haar subdivisies heeft. Maar ?dat is Al-Qa'ida nooit geweest. Het begrip is afgeleid van de uitdrukking al-quaeda al-al sulba, 'voorhoede van de sterken', die in 1987 werd ?gemunt door Abdullah Azzam, een van de leidende ideologen van het soennitisch radicalisme. Zo'n 'voorhoede van de sterken' zou door zijn acties een voorbeeld voor de gehele moslimwereld zijn.

De FBI ging een jaar later de naam Al-Qa'ida gebruiken als aanduiding van het tamelijk losse netwerk van terroristen rondom de Saudier Osama bin Laden, onder andere omdat in de bestaande antiterreurwetgeving geen plaats bestond voor zo'n netwerk; het moest gaan om formele criminele organisaties. Zelfs in zijn hoogtijdagen in Afghanistan functioneerde Al-Qa'ida meer als bureau dat adviezen, contacten en fondsen verschafte aan allerlei op ?eigen houtje opererende groepen islamitische terroristen, dan als een centraal geleide organisatie. En die structuur is vernietigd toen de Amerikanen in het najaar van 2002 Afghanistan aanvielen en het Taliban-?regime verdreven.

De terroristische bewegingen die nu een gevaar vormen, onderhouden op z'n hoogst vage betrekkingen met Bin Laden. De Tawhid-beweging van Al-Zarqawi staat bijvoorbeeld op zichzelf. Er is geen sprake van dat deze handelt in opdracht van Bin Laden of door hem wordt gefinancierd. De terroristen die de aanslag van ?11 maart 2004 in Madrid pleegden, zijn vaak als leden van Al-Qa'ida aangemerkt. Maar daarvan was geen sprake. Het ging om plaatselijke moslims, voornamelijk van Marokkaanse afkomst, die contacten onderhielden met de Marokkaanse ?Islamitische Strijdgroep. Evenzo wijst niets erop dat de aanslagen deze zomer op metro en bus in Londen onderdeel uitmaakten van een groots plan van Al-Qa'ida.

Het goede nieuws is dus dat er helemaal geen goed georganiseerde internationale terroristische organisatie bestaat die naar de naam Al-Qa'ida luistert. Zo'n organisatie was Al-Qa'ida voor 2001 ook al niet, maar het netwerk - als we het bij gebrek aan beter zo noemen - was toen nog wel in staat wereldwijd aanslagen te plegen, zoals die in Oost-Afrika in 1998 en die in de Verenigde Staten op 11 september 2001. Dat vermogen is teloorgegaan, zoals toch ook wel mag worden afgeleid uit het feit dat na 11 september geen aanslag op deze schaal meer is gepleegd en dat er evenmin pogingen daartoe zijn verijdeld.

Het slechte nieuws is dat Al-Qa'ida in plaats van een beweging die wereldwijd terroristische aanslagen voorbereidt en uitvoert, een ideologie is geworden die in de afgelopen vier jaar alleen maar verder ?verbreid is en meer wordt aangehangen.

Hier is sprake van een even opmerkelijke als dreigende ontwikkeling. Vrijwel alle terroristische bewegingen zijn nationalistisch van aard en proberen door middel van terreur bezetters te verdrijven, of ze nu islamitisch zijn of niet; van de Tsjetsjeense en Baskische bewegingen tot ?Hamas en de Tamil Tijgers. Dit gold ook voor het oorspronkelijke Al-Qa'ida, dat voortkwam uit Bin Ladens razernij over de stationering van Amerikaanse troepen in het moederland van de islam, Saudi-Arabie, ten tijde van de Golfoorlog van 1991-1992. Meer in het algemeen werd het doel van zijn beweging het terugdringen van de westerse invloed in wat hij beschouwt als het 'hartland' van de islam. De aanvallen van 9/11 waren niet zozeer tegen de Verenigde Staten als zodanig gericht; ze hadden vooral tot doel langs die weg de Amerikanen tot terugtrekking uit de wereld van de islam te dwingen, liefst door het land in een uitzichtloos conflict daar te verwikkelen.

Maar een belangrijk gevolg van de 'oorlog tegen het terrorisme' is dat deze als resultaat heeft gehad dat al die afzonderlijke nationalistische bewegingen op een hoop zijn gegooid en bezig zijn hun nationalistische ideologieen te transformeren in een universele, anti-westerse en islamistische ideologie, die aantrekkelijk is voor ontwortelde jongeren van islamitische afkomst in de grote steden van West-Europa. Ook in dit opzicht heeft de 'oorlog tegen het terrorisme' volkomen averechts gewerkt en doet ze dat nog steeds.