Bloed en bananen

DE TV-BEELDEN van kleumende krijgers die zich 'snachts bij de barricaden warmen aan vuurtjes van afgeschreven meubilair, riepen onweerstaanbaar de herinnering op aan sociaal-realistische olieverven van de Oktoberrevolutie. Dezelfde sfeer, dezelfde kleuren, dezelfde pseudo-heroek en gedeeltelijk ook dezelfde uniformen. Was het een revolutie (zij het een mislukte), afgelopen week in Moskou? Kan er met recht een parallel tussen 1917 en 1993 gelegd worden - ook al zou het dan misschien gaan om het type historische gebeurtenis waarvan Marx stelde dat het zich eerst in ernst en dan als klucht voordoet?

Volgens moderne theorieen wonen in het begrip 'revolutie' drie kostgangers die alleen heel ver weg familie zijn: de revolutionaire situatie, de revolutionaire intentie en de revolutionaire uitkomst. Een revolutionaire situatie ontstaat wanneer twee of meer groepen de strijd aangaan om soevereiniteit en de staatsmacht. Nu, het lijdt geen twijfel dat in deze zin Rusland zich twee weken in een revolutionaire situatie bevond.

Boris Jeltsin eiste het monopolie op de staatsmacht en ontbond in strijd met de constitutie het parlement. Het parlement - althans een deel daarvan zette de president af en pretendeerde op zijn beurt de soevereiniteit uit te oefenen. Ook daarvoor bood de constitutie geen ruimte. Maar de huidige grondwet van de Russische Federatie is geen stabiel en algemeen aanvaard fundament van de staatsstructuur. Zij is in haar korte leventje voortdurend nu eens opgerekt, dan weer afgeknot of gewijzigd. De grondwet is hier geen criterium van legitiem politiek handelen, maar zelf inzet van de strijd om de macht.

Of de beide partijen revolutionaire intenties hadden toen ze aan de machtsstrijd begonnen, is onwaarschijnlijk. Jeltsin wilde de machtsbalans tussen uitvoerende en vertegenwoordigende macht in zijn voordeel verschuiven. Het parlement wilde zijn machtspositie behouden. Geen van tweeen was uit op volledige verandering van de bestaande politieke instituties, en dat is toch wel het minste als er sprake moet zijn van 'revolutionaire intenties'.

Toen zich echter een patstelling tussen president en parlement begon af te tekenen, kwam daarin geleidelijk aan verandering. Zo gaat dat nu eenmaal in revolutionaire situaties: als die voortduren, lijkt alles wel mogelijk en beginnen mensen te denken dat het echt helemaal anders kan. In 1917 was het niet anders. De bolsjewieken begonnen pas over revolutie te denken, toen er al een revolutionaire situatie was ontstaan (en nadat Lenin vanuit Zwitserland was geimporteerd).

Maar van een revolutionaire uitkomst is nu geen sprake geweest. Ik ben benieuwd hoe Trotski de gevechten tussen oproerpolitie en demonstranten zou hebben beschreven. Hij heeft dat zo prachtig gedaan over de eerste grote confrontaties tussen 'de massa's' en de kozakken in Petersburg en Moskou, in februari 1917, en het feit dat hij nog in Amerika zat op het moment dat deze plaatsvonden, doet aan de levensechtheid ervan niets af. In plaats van Trotski is er nu CNN, wat niet in alle opzichten een vooruitgang is.

Mij viel op hoe onbeholpen de oproerpolitie optrad. In plaats van in het gareel te blijven om zo elkaar te dekken en te genieten van het voordeel dat een gedisciplineerde massa biedt, gingen zij individuele gevechten aan, alsof ze in een of andere domme vechtfilm acteerden. Het gaat hier om een rare erfenis van het totalitarisme: omdat er zeventig jaar geen demonstraties in Rusland zijn geweest, heeft de politie nooit geleerd er met beheersing tegen op te treden. De andere kant van de erfenis was ook te zien: demonstranten die niet wisten wat demonstreren was, maar er meteen maar op los sloegen, soms gekleed in tsaristisch aandoende uniformen of andere fantasiekledij.

Toen de zaken echter onherroepelijk waren geescaleerd naar het niveau van gewapende strijd, was het gauw bekeken. Twintig tanks en een eenheid van zevenhonderd man schakelden binnen een dag de verdedigers van het Witte Huis uit. Hoe langer zij daar zaten, hoe meer zij door dat loutere feit Jeltsins positie ondermijnden. Dat zij tot een onberaden en gewelddadige aanval overgingen, is daarom politiek onbegrijpelijk of een noodlottige misrekening van hun leiders.

De CNN-camera zoomde 'szondags in op een detail dat Trotski zich ook niet had laten ontgaan: een plas bloed waarin bananenschillen lagen. Bananenschillen! Tot voor kort was een banaan in Moskou even opmerkelijk als een sneeuwpop in Los Angeles. De banaan staat in dit beeld symbool voor het andere Moskou: een stad die gonst van bedrijvigheid, waar wordt gebouwd en gerestaureerd, geproduceerd, gehandeld en geconsumeerd dat het een lieve lust is. Er is meer te koop dan in welk jaar onder het communistisch regime, ook al zijn de prijzen hoog. Deze bloeiende economie is deels crimineel en deels informeel, maar zij heeft niets te maken met de economische politiek van de regering of wat daarvoor doorgaat. Die regering neemt steeds surrealistischer vormen aan: maatregelen die worden genomen, decreten die worden afgekondigd - zij leiden tot nagenoeg niets anders dan papieren die met een paraaf van de ene ambtenaar of bestuurder op het bureau van de volgende terechtkomen.

De revolutionaire situatie die nu weer voorbij is, verandert niets aan de steeds groter wordende kloof in Rusland tussen de politieke en de maatschappelijke werkelijkheid.