Botsing van beschavingen?

ENKELE JAREN GELEDEN publiceerde de Amerikaanse politicoloog Samuel P. Huntington 'The Clash of Civilizations', een artikel dat toen veel aandacht trok. Volgens een tegenwoordig beproefd geworden recept pompte Huntington zijn artikel vervolgens op tot een dik boek met veel voetnoten, met dezelfde titel. De aandacht voor de zogenaamde Huntington-these, die besloten ligt in zijn titel, is niet moeilijk te verklaren. Het einde van de Koude Oorlog betekende ook het einde van een bepaald, stabiel en alleen al daarom rustgevend perspectief op de wereldpolitiek. Nu deze niet langer wordt beheerst door de tegenstelling tussen Oost en West, tussen Vrije Wereld en Communisme, is er dringend behoefte aan een nieuw perspectief om de ontwikkelingen in die wereldpolitiek begrijpelijk en overzichtelijk te maken.

Aan die behoefte komt Huntington tegemoet. Sterker nog, behalve een diagnose biedt hij ook nog een remedie. Zijn centrale beleidsaanbeveling aan de Amerikaanse regering luidt dat deze buiten de eigen, westerse, beschavingskring op moeten houden westerse waarden (zoals mensenrechten) als universeel te propageren in de rest van de wereld.

Huntingtons artikel is in dit opzicht al vergeleken met het beroemde 'lange telegram' van George Kennan aan het begin van de Koude Oorlog, waarin hij vanuit de ambassade in Moskou 'containment' als de verstandigste strategie van het Westen ten aanzien van de Sovjet Unie aanprees; daarentegen waarschuwde hij tegen een politiek van universalistisch interventionisme.

De Huntington-these houdt in dat de grote breuklijnen in de wereldpolitiek voortaan gelegen zijn tussen de grote beschavingen, waarvan hij er een half dozijn onderscheidt: de Westerse, de Islamitische, de Chinese, de Latijns-Amerikaanse en de Oosters-orthodoxe. In het zomernummer van de Internationale Spectator wordt uitgebreid op deze these ingegaan en dat bespaart mij (en velen met mij!) een hoop werk. Na kennisname van Huntingtons artikel was ik vastbesloten mijn tijd niet te verdoen aan de boekversie; iets waarvan ik ook nog eens melding maakte in een interview in De Groene Amsterdammer.

Nu, dat is mij niet in dank afgenomen. In Nederland mag je namelijk van alles zeggen over boeken in artikelen die je niet gelezen hebt, maar wordt het je kwalijk genomen als je hardop zegt iets niet te willen lezen. In dit geval was het artikel voor mij voldoende. Tenslotte is het ook niet nodig een bedorven ei helemaal op te eten om er achter te komen dat het niet geschikt is voor consumptie.

In de Spectator neemt Van der Staaij Huntingtons concept van 'beschaving' onder het mes. Terecht, want van de houdbaarheid daarvan is de hele analyse van de botsing van beschavingen afhankelijk. Het begrip 'beschaving' blijkt bij Huntington zowel eenzijdig als conservatief te zijn; wetenschap maakt hier bijvoorbeeld geen deel van uit en 'beschavingen' worden voorgesteld als onveranderbare grootheden, die elkaar uitsluiten.

Op zoek naar het gemeenschappelijke in een beschaving komt Huntington uiteindelijk uit bij religie, maar zelfs dan klopt zijn verhaal niet. China wordt bijvoorbeeld een eigen godsdienst toegedacht, bestaande uit een samengaan van confucianisme, boeddhisme en taoisme. Het droge commentaar van Van der Staaij: 'Een drieeenheid van atheismen maakt nog geen godsdienst.' Verderop in de Spectator maakt de Islamist Jansen de lezer erop opmerkzaam dat van al die beschavingen van Huntington er maar twee universele pretenties hebben. 'De Islam en het Westen zijn de twee enige beschavingen die de gehele planeet willen (en kunnen) omvatten.' Dat 'kunnen' waag ik te betwijfelen in het geval van de Islam, juist omdat het element wetenschap en alles wat daaraan vastzit, niet ongestraft uit het begrip 'beschaving' kan worden geelimineerd. De Islamitische wetenschap bestaat niet; de werkelijke verhouding tussen Islam en het Westen is niet beter beschreven dan door V.S. Naipaul, in zijn 'Among the Believers', als hij constateert hoe Islamitische godgeleerden, die hel en verdoemenis tegen het Westen preken, zich per Boeing 747 naar het Massachusetts General Hospital laten vervoeren als ze zich niet lekker voelen.

Het meest merkwaardige aan de analyse van Huntington komt in geen enkele bijdrage aan de Spectator ter sprake. Het is dat daarin geen systematisch verband wordt gelegd dat al die zogenaamde beschavingen deel uitmaken van een kapitalistische wereldeconomie, en dat de dynamiek en logica daarvan de voornaamste factor is in het leven van mensen die deel uitmaken van al die veronderstelde beschavingen. De scheiding tussen politiek en economie leidt er zo toe dat genegeerd wordt hoe onherroepelijk met elkaar verweven al die 'beschavingen' zijn, en dat de conflicten van de toekomst juist daardoor veroorzaakt worden.