Dat gebeurt hier niet!

Elsevier, 26 november 2005
Waarschuwing dat democratie en rechtstaat worden ondermijnd

Vroeger gaf hij zichzelf nog weleens een andere naam, zoals 'Nathan Zuckerman' in Portnoy's Complaint. Maar in latere romans heette de hoofdfiguur, net als de auteur, Philip Roth. Zo ook in The Plot Against America (2004).

Niet voor het eerst beschrijft Roth zijn jeugdjaren (hij werd geboren in 1933) in Weequahic, een voornamelijk door joodse Amerikanen bewoonde wijk van Newark, New Jersey. De geschiedenis neemt in dit boek echter een andere loop. 

Op de chaotische Republikeinse Conventie van 1940 levert ook de twintigste stemming nog steeds een patstelling op. Maar dan arriveert 's nachts om 3.18 uur Charles Lindbergh in pilotenkleren. Om 4 uur wordt 'Lindy' bij acclamatie de kandidaat van de Republikeinen. Zijn programma is kort en duidelijk: 'Vote for Lindbergh or vote for war.' 

In 1927 werd hij de held van zijn tijd toen hij in de Spirit of St. Louis, een eenmotorig vliegtuigje, als eerste helemaal alleen de Atlantische Oceaan overstak. Vijf jaar later versterkte de ontvoering van en moord op het nog geen 2 jaar oude kind van Anne en Charles Lindbergh zijn status als de eerste grote media-ster in de moderne geschiedenis. In de jaren dertig bezocht hij Duitsland en ontpopte zich als een bewonderaar van het Hitler-regime. Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog werd hij de voornaamste woordvoerder van het isolationistische America First Committee, dat zich keerde tegen elke steun aan de geallieerden. Zijn meest beruchte rede hield hij op 11 september 1941, toen hij de joden in Amerika als oorlogshitsers aanviel. Zijn dagboeken toonden later aan dat Lindbergh privé nog meer een antisemiet was dan in het openbaar.

In The Plot Against America wint de knappe mediaster het bij de presidentsverkiezingen in 1940 van de zittende president, Franklin Delano Roosevelt. Als president reist hij onmiddellijk naar IJsland voor een topontmoeting met Hitler, die tot volledige appeasement van Amerika leidt. In de roman vormen deze politieke gebeurtenissen de dreigende achtergrond van wat Roths alter ego en diens familie doormaken. Hij beschrijft dit even briljant als beklemmend. Amerika verandert niet op slag in een totalitair en fascistisch regime, maar als de familie Roth eindelijk een lang gekoesterde wens realiseert en een bezoek aan Washington brengt, vinden de familieleden na een bezoek aan het Lincoln Memorial hun koffers weer gepakt in het hotel waar ze hadden gereserveerd. Antisemitisme wordt stilzwijgend aangemoedigd.

Er komt een programma dat joden uit de steden aan de Oostkust 'aanmoedigt' om zich 'vrijwillig' in het Midden-Westen te vestigen, teneinde ze kennis te laten maken met het echte Amerika. Het is de geleidelijke vernietiging van de vertrouwde wereld waarin Roth opgroeide die de roman zo doet schrijnen, juist omdat die ook de verhoudingen in het gezin aantast.

De nieuwe president lijkt buiten dit alles te staan, stapt elke dag in zijn vliegtuig en heeft maar één boodschap: met Amerika gaat het goed en er sneuvelen geen Amerikaanse jongens. Tot zijn vliegtuigje spoorloos verdwijnt en de vice-president en andere sinistere politici die Lindberghs 'spontane' opgang hebben georganiseerd, de macht overnemen. Dan zijn er al grootscheepse pogroms gaande waarvan 'de joden' de schuld krijgen. 

Het enige zwakke punt in de roman is de tour de force waarmee de auteur de reputatie van Lindbergh redt - hij zou door de nazi's zijn gechanteerd - en de staatsgreep laat mislukken, zodat Roosevelt alweer president is als in december 1941 Pearl Harbor wordt aangevallen en Hitler de Verenigde Staten de oorlog verklaart.

De historische romans van de Albanese schrijver Ismail Kadare over het Ottomaanse Rijk moeten, althans ten dele, worden gelezen als verholen aanvallen op het communistische regime dat in zijn geboorteland zolang heerste. The Plot Against America roept de herinnering op aan de nu vergeten roman It Can't Happen Here (Dat gebeurt hier niet) uit 1935 van Sinclair Lewis, waarin de Nobelprijswinnaar voor literatuur in 1930 een fascistische machtsgreep in Amerika beschreef.

Het kan niet anders of The Plot Against America behelst een waarschuwing tegen de mogelijkheid dat rechtsstaat en democratie stilletjesaan worden ondermijnd. Bijvoorbeeld door een Amerikaanse president die dreigt zijn veto uit te spreken over een door de Senaat afgekondigd verbod op het martelen en onmenselijk behandelen van gevangenen.

Bart Tromp