De burgemeester gekozen

SINDS VORIGE WEEK is het onderwerp voor het CDA bespreekbaar: de gekozen burgemeester. Fractievoorzitter Brinkman kondigde aan dat zijn partij tegen deze vernieuwing geen principiele bezwaren meer had. Hij zei niet wat voor soort gekozen burgemeester het CDA zou willen hebben en waarom.

De gekozen burgemeester! Al vele jaren wordt daarover op gedempte toon gesproken in de politiek. Af en toe kan iemand het niet meer houden en roept dan heel hard dat het toch een schande is dat de burgemeester benoemd wordt, van bovenaf nog wel - in plaats van gekozen door 'het volk'.

Met de politiek in Nederland gaat het niet goed, omdat het er beter mee zou kunnen gaan. De vraag is hoe dat laatste te regelen. Een hardnekkig volgehouden antwoord luidt: door staatsrechtelijke vernieuwingen - bij voorbeeld de gekozen burgemeester. Zoals maar al te vaak (de onderwijs-'politiek') is niet duidelijk waarom deze vernieuwing iets op zou lossen en zoja, wat dan wel. De bestaande is niet per definitie de beste van alle mogelijke werelden. Maar wie haar wil veranderen, moet toch aannemelijk kunnen maken dat daardoor iets verbetert.

Bij het instituut 'gekozen burgemeester' hoor je dan verhalen over een 'verbetering van de democratie op lokaal niveau'. Zover ging Brinkman niet toen hij namens de CDAfractie het licht op groen zette.

Dat is karakteristiek voor de vernieuwingsdrift van het CDA op staatsrechtelijk terrein. Nooit is deze meer dan een concessie aan andere partijen, vermomd als een gunst. Vandaar dat Brinkman ook geen moeite deed om de figuur van de gekozen burgemeester nader te bepalen. In zijn meest voor de hand liggende vorm: de kiezers maken per gemeente uit wie burgemeester wordt, is er niets aan de hand: het aantal CDA-burgemeesters zal nog groter worden dan het nu al is.

Dit gegeven maakt de geestdrift van progressieve partijen als PvdA en D66 voor de gekozen burgemeester meer aandoenlijk dan begrijpelijk.

Ik zou niet weten waarom rechtstreekse verkiezing van de burgemeester een tekort aan gemeentelijke democratie zou opheffen. Maar ze zou wel staatsrechtelijke problemen van formaat op lokaal niveau veroorzaken.

In de huidige situatie beschikt de burgemeester over heel weinig formele bevoegdheden. Tenzij de gekozen wethouders anders beslissen en hem een beleidsterrein toekennen, gaat hij alleen maar over de openbare orde, krankzinnigheidsverklaringen (binnen de gemeente) en de brandweer. Verder moet hij de vergaderingen van de gemeenteraad voorzitten. Zonder twijfel zijn dit interessante bezigheden voor mensen die dit belangwekkend vinden.

Maar is rechtstreekse verkiezing van zo'n functionaris dan niet een raar mechanisme? Hoe moet dat: een gemeenteraad, waarvan de leden gekozen zijn omdat ze door een politieke partij op een lijst zijn gezet en een burgemeester die als persoon is gekozen? Terwijl het dagelijks bestuur van de gemeente dan bestaat uit afgevaardigden uit de raad (de wethouders) en de rechtstreeks gekozen burgemeester? De eersten zijn verantwoording schuldig aan de gemeenteraad en kunnen door deze worden ontslagen; voor de burgemeester geldt dat allemaal niet.

Schieten de burgers er iets mee op als ze iemand rechtstreeks kunnen benoemen die maar voor een gering deel van het gemeentelijk beleid rechtstreeks verantwoordelijkheid draagt? Zij krijgen zo het idee dat ze iemand kiezen die 'over de gemeente gaat', terwijl dat helemaal niet zo is. Dat verandert ook niet als een variant wordt gekozen: verkiezing van de burgemeester door de gemeenteraad. Dan zou je ook een heel raar dagelijks bestuur van de gemeente krijgen. Weliswaar zouden dan alle leden van het college van burgemeester en wethouders door de gemeenteraad zijn gekozen. Maar de wethouders zouden kunnen worden ontslagen bij wanbeleid en de burgemeester niet.

De rechtstreekse verkiezing van de burgemeester heeft vanuit democratisch gezichtspunt alleen maar zin als die functie werkelijk inhoud krijgt - ten koste van de gemeenteraad. Dit zou een volstrekte breuk betekenen met het Nederlandse politieke systeem. Daarin worden mensen nooit rechtstreeks en individueel voor een ambt gekozen. Al vanaf de Middeleeuwen wordt hier politiek bestuurd door colleges, nooit door direct gekozen functionarissen. Daar kan men veel mis aan vinden, maar waar het mij hier om gaat, is dat het verkeerd is aan dat stelsel te sleutelen door er het Fremdkorper van de gekozen burgemeester in te monteren.

Wees dan consequent. Daartoe strekken twee mogelijkheden. De ene ligt binnen het Nederlandse stelsel van collega's en collegialiteit. Het burgemeestersambt wordt afgeschaft, en de gemeenteraad (of de wethouders) kiezen een van de wethouders tot voorzitter van het college van wethouders. Vanuit democratisch oogpunt is dit de mooiste, want meest consequente oplossing.

Het kan ook anders. Maar dan moet onze gemeentelijke democratie rigoureus worden veranderd. Het huidige monisme ('de gemeenteraad bestuurt de gemeente') maakt plaats voor een Amerikaans dualisme. Tegenover een rechtstreeks gekozen burgemeester met grote uitvoerende bevoegdheden staat een (al dan niet districtsgewijs) gekozen gemeenteraad die hem controleert.

Of zo'n systeem de kwaliteit van de lokale democratie beter maakt dan de huidige, is een open vraag.

Hoe dan ook, de gekozen burgemeester is alleen maar mogelijk als het bestaande, op Thorbecke teruggaande systeem van gemeentelijk bestuur fundamenteel wordt veranderd. Maar daarover heb ik de voorstanders van de gekozen burgemeester nog niet gehoord.