De goede schurk van Bagdad

IN DE HERFST van 1992 toonde dr. Hans Blix, de toenmalige directeur van het IAEA (International Atomic Energy Agency), zich in een gesprek zeer tevreden over inspecties van de Verenigde Naties in Irak.

Het IAEA heeft onder meer tot taak toezicht te houden op splijtstofmateriaal bij de staten die het Non-proliferatieverdrag hebben getekend, het verdrag dat de verdere verspreiding van kernwapens moet tegengaan. Een van de ondertekenaars is Irak.

Na de Golfoorlog kregen de VN-inspectieteams veel verdergaande bevoegdheden dan die waarover het IAEA beschikte. Zo kwam aan het licht dat Irak de IAEA-inspecteurs systematisch had belazerd; als het land de Golfoorlog niet had verloren, zou het op een termijn van een jaar over kernwapens hebben beschikt.

Het IAEA kon er aldus achterkomen hoe het zijn eigen inspecties kon verbeteren, ook al zal het agentschap wel nooit het stringente controleregime van de VN in Irak mogen toepassen.

Zes jaar later is er weinig reden meer voor een optimisme als dat van Blix. Het VN-inspectieregime in Irak is allang tegen dezelfde problemen aangelopen als de controles van het IAEA.

De kern van het probleem is dat zowel het Non-proliferatieverdrag als het staakt het vuren met Irak is gebaseerd op het leerstuk van de goede schurk. De goede schurk kraakt brandkasten desnoods met een thermische lans, maar als hij op heterdaad wordt betrapt, neemt hij dat sportief op en laat hij zich gevankelijk naar het bureau voeren.

De goede schurk houdt een beetje plutonium uit een opwerkingsfabriek achter, maar werkt loyaal mee aan de IAEA-controles. Een goede schurk in Bagdad had zijn verlies in de Golfoorlog genomen en zich daarna keurig gehouden aan de afspraken die hij met de overwinnaars had gemaakt.

De goede schurk zit zijn straf uit in de hoop dat hij door goed gedrag gereclasseerd wordt en straks weer gewoon aan het maatschappelijke leven kan meedoen. De goede schurk is per ongeluk op het slechte pad geraakt. Met beide handen grijpt hij de kans alsnog een fatsoenlijk mens te worden, 'een zindelijk sieraad in de wereld' (Lucebert).

Maar Saddam Hoessein wil helemaal geen goede schurk zijn. Hij wil niet gereclasseerd worden. Hij erkent zijn verlies niet. Hij eist het recht van de zwakste op.

Volgens het scenario van de VN zouden na afloop van de oorlog de VN-inspectie-teams de nog bestaande nucleaire, biologische en chemische arsenalen van Irak met hulp van de Iraakse autoriteiten opsporen en vernietigen.

Die teams hebben buitengewone prestaties geleverd en meer aan griezelig wapentuig ontdekt en vernietigd dan de coalitie tegen Saddam Hoessein tijdens de Golfoorlog. Maar zij hebben dat gedaan ondanks de steeds grotere tegenwerking van de Iraakse autoriteiten. Wat had moeten zijn het daadwerkelijk vaststellen dat Irak geen vermogen meer heeft om chemische, nucleaire en biologische wapens te ontwikkelen, noch erover te beschikken, is al jaren veranderd in een wedstrijd tussen Irak en Unscom.

Irak verbergt niet alleen wat het heeft, maar bouwt als een bezetene aan nieuwe installaties om verboden wapens te produceren. Unscom zet alles in het werk om daar paal en perk aan te stellen, maar wordt daarbij systematisch gehinderd. Op deze manier is een wedstrijd van de tweede orde ontstaan. De VN-inspectieteams, Unscom, zijn van scheidsrechter partij gemaakt in een wedstrijd zonder regels over wie de regels van het eigenlijke spel bepaalt.

Die regels zijn indertijd vrij duidelijk vastgelegd in resoluties van de Veiligheidsraad, met name de resoluties 687 en 715. Deze zijn in het akkoord dat Kofi Annan in Bagdad heeft gesloten, door Irak herbevestigd. Maar wat is de waarde van die herbevestiging? Ik ben nooit erg onder de indruk van diplomatieke verdragen waarin partijen zeggen dat ze zich zullen houden aan eerdere afspraken. Daardoor wordt alleen maar de broosheid van die eerdere afspraken gedemonstreerd.

Secretaris-generaal Kofi Annan heeft in elk geval een grote fout gemaakt in Bagdad. Hij had nooit vice-premier Tareq Aziz als mede-ondertekenaar van de overeenkomst moeten accepteren, maar erop moeten staan dat president Saddam Hoessein zelf tekende. Generaal Schwarzkopf maakte dezelfde fout, toen hij genoegen nam met de commandant van het Iraakse Derde Corps en de chef-staf van het ministerie van defensie voor het ondertekenen van de wapenstilstand aan het eind van de Golfoorlog. Op die manier bespaarde Saddam Hoessein zich niet alleen gezichtsverlies, maar kon hij zich ook stilzwijgend van de overeenkomst distantieren.

Dat zal nu opnieuw gebeuren en het merkwaardige is dat alle betrokkenen dat ook wel weten, maar net doen alsof het niet ter zake is. Zij blijven tegen beter weten in vasthouden aan het scenario van de goede schurk. Ze doen dat omdat ze wel weten dat als de schurk het werkelijk te bont maakt, de Verenigde Staten zullen ingrijpen, nadat ze zo lang mogelijk hebben geroepen dat het probleem langs diplomatieke weg moet worden opgelost.