De kiezer regelt het zelf wel

NA DE VERKIEZINGEN van drie jaar geleden tekende zich onafwendbaar een regeringscoalitie af van de Oostenrijkse Christen-Democraten (OVP) en de partij van Jorg Haider, de Freiheitliche Partei Osterreichs (FPO). De traditionele zwart-rode regering van OVP en sociaal-democraten (SPO) was geen alternatief.

De partij van Haider werd in Europa als extreem-rechts beoordeeld, zonder dat ooit precies duidelijk werd wat dat dan wel inhield. Het algemene beeld was dat van een partij die in de voetsporen van SS-laarzen marcheerde en doordrenkt was van vreemdelingenhaat, tegenwoordig ook wel aangeduid als 'racisme'.

De voorgenomen formatie van een OVP-FPO-regering leidde tot een zonderlinge reactie. De regeringsleiders en staatshoofden van de andere veertien leden van de Europese Unie schreven op het briefpapier van het toenmalige Portugese voorzitterschap een dreigbrief aan Wenen. Als zo'n OVP-FPO-regering tot stand zou komen, dan zouden zij tegen Oostenrijk sancties afkondigen in het diplomatieke verkeer.

Dit dreigement werkte niet.

Vervolgens trad de diplomatieke boycot in werking. Deze kreeg al spoedig een lachwekkend karakter. Mocht koningin Beatrix nog wel in Oostenrijk op vakantie? Mocht de nieuwe Oostenrijkse ambassadeur op Paleis Noordeinde de hoofdingang gebruiken om zijn geloofsbrieven aan hare majesteit aan te bieden? Lachwekkend, maar erger nog: volstrekt futiel. Want de opzet, het voorkomen van een Oostenrijkse regering waarvan de FPO deel zou uitmaken, was al mislukt toen de boycot van kracht werd. Dreigementen zijn vooral effectief als het niet nodig is ze uit te voeren.

Na een half jaar kwam er een vernederend eind aan de actie van de veertien tegen Oostenrijk. Het dreigement van de Oostenrijkse kanselier Wolfgang Schussel de EU lam te leggen werkte wel. Een commissie van Wijze Mannen oordeelde dat er geen inhoudelijke, laat staan een legale basis voor de boycot bestond en deze werd in september 2000 beeindigd, een volkomen mislukking.

Ik was vanaf het begin een fervent tegenstander van deze actie. In de eerste plaats op rechtstatelijke gronden. Het Verdrag inzake de Europese Unie kent bepalingen die het mogelijk maken een lidstaat aan te pakken die handelt in strijd met Europese waarden en normen. Maar de regeringsleiders beriepen zich niet op het Verdrag. Begrijpelijk, want het ging niet om daden van de Oostenrijkse regering. Het ging om haar samenstelling. Dat niemand veroordeeld mag worden op grond van verwachtingen van anderen over wat hij wel eens zou kunnen doen, is een fundament van elke rechtsstaat. Dit werd nu geschonden door de regeringsleiders in de EU en het Franse en Finse staatshoofd, die dat op een achternamiddag, letterlijk, in telefonisch overleg besloten. (Het eerste wat toenmalig premier Wim Kok daarna te lezen kreeg uit het ambtelijk apparaat was dat zijn opstelling geen enkele basis vond in recht of verdrag.)

Ik vond en vind het griezelig dat in het huidige Europa zulke beslissingen in het geniep genomen kunnen worden, zonder enige openbare argumentatie of voorafgaand debat - en dat vervolgens nationale regeringen en parlementen, ook het Europese, zich als makke schapen in zo'n beslissing voegen, ook al betekent ze een grove inbreuk op hun politieke verantwoordelijkheid.

Mijn tweede bezwaar gold de strategie. Zonder twijfel was en is Haiders FPO een groezelige partij, volstrekt vergelijkbaar met Fortuyns LPF - zij delen zelfs de clubdas. Maar de FPO is evenmin als de LPF een neonazi-beweging. Het gaat hier om rechts-populistische partijen. Een dergelijke partij moet niet bestreden worden door haar buiten de wet te plaatsen. Daarop komt de eerste strategie neer: er alles aan doen om zo'n partij het recht te ontzeggen binnen het democratisch systeem te functioneren. Dat was de strategie van veertien EU-leiders. Het middel was hier niet alleen erger dan de kwaal. Het bleek ook niet te werken.

De alternatieve strategie is zo'n partij serieus nemen. De druk van het dragen van politieke verantwoordelijkheid, in plaats van het debiteren van loze praatjesmakerij waarin van alles aan iedereen wordt beloofd, heeft immers een zuiverende werking. De protestpartij evolueert tot een normale partij (maar verliest daardoor meestal haar aantrekkingskracht) of ze valt terug tot protestpartij in de marge.

De FPO in de regering had beide kanten op kunnen gaan. Maar de ongelofelijke politieke stupiditeit van Haider, die opzettelijk de eigen FPO-ministers aanviel (en drie keer een bezoek aan Saddam Hoessein bracht), heeft haar bij de vervroegde verkiezingen - noodzakelijk door de breuk binnen de FPO - gereduceerd tot betrekkelijke betekenisloosheid, ook al mag ze misschien het stemvee leveren om een nieuwe, nu volledig door de OVP gedomineerde regering, aan een parlementaire meerderheid te helpen.

Zo heeft de Oostenrijkse kiezer alsnog een vernietigend oordeel geveld over de toch al mislukte actie van de EU-leiders.