De logica van de oorlog

Elsevier 11-09-2004

Drie jaar geleden vond de aanval op de Twin Towers in New York plaats. In mijn commentaar toen voorspelde ik dat de interpretatie die aan de aanslag zou worden gegeven de politieke consequenties ervan zou bepalen. Ik waarschuwde er daarom voor de aanslagen op te vatten als een vorm van oorlog. ‘Op 11 september is er niet een oorlog uitgebroken, maar een misdaad gepleegd.’ (Elsevier, 22 september 2001)

In eerste instantie weifelde president Bush jr tussen deze twee mogelijke interpretaties. Hij sprak over oorlog, maar had het ook over het voor het gerecht brengen van de daders, ‘dood of levend’. Vrij snel kwam aan deze ambivalentie een eind. Het werd oorlog, oorlog tegen het terrorisme. In eerste instantie kon die uitdrukking als niet meer dan een metafoor worden gezien. Niets bijzonders in de Amerikaanse politiek, waar president Johnson ooit een ‘oorlog tegen armoede’ afkondigde.
Maar in dit geval heeft het kiezen van de verkeerde metafoor vergaande politieke gevolgen gehad. Drie jaar na de aanslagen lopen degenen die er het meest verantwoordelijk voor zijn geweest nog steeds vrij rond, is nog niemand in verband met de aanslagen veroordeeld en is het gevaar voor nieuwe aanslagen nog even groot, getuige de waarschuwingen die gemiddeld elke twee maanden door de Amerikaanse minister van Justitie worden afgekondigd. 

Een oorlog is taalkundig zowel als juridisch een gewapend conflict tussen twee of meer staten. Maar het terroristische netwerk van Osama bin Laden is geen staat. Er kan dan ook geen oorlog tegen gevoerd worden. De logica van de oorlogsmetafoor vereist een staat als tegenstander. Dat werd Afghanistan, waar Osama bin Laden en de zijnen onderdak genoten. De Verenigde Staten kozen toen niet de weg van het recht. Ze weigerden bewijsmateriaal over de schuld van Osama bin Laden over te leggen en op grond daarvan zijn uitlevering te eisen. In plaats daarvan begonnen ze een oorlog tegen het Afghaanse regime. Die was succesvol, in de zin dat het regime werd verjaagd. Maar Osama bin Laden en de zijnen werden niet gearresteerd. Dat was geen Amerikaanse prioriteit. Waarschijnlijk verblijft hij nu in het noorden van Amerika’s bondgenoot Pakistan.

De logica van de oorlog verdrong met andere woorden de logica van misdaadbestrijding. In plaats van zich te concentreren op het blootleggen het netwerk van Al Quaeda en op het beschermen van de Amerikaanse bevolking tegen nieuwe terroristische aanslagen gebruikten president Bush jr en zijn club de metafoor van de oorlog om nog meer oorlogen te voeren en om de Amerikaanse rechtsstaat te ondermijnen.

Uit het – overigens door de regering Bush ijverig tegengewerkte en gesaboteerde parlementaire onderzoek – naar de aanslagen van 11 september is zonneklaar naar voren gekomen dat deze mogelijk werden door een lange reeks van tekortkomingen bij federale instanties, variërend van de FBI tot de immigratiedienst Maar in plaats van daar wat aan te doen, is een Patriot Act afgekondigd die grove inbreuken maakt op de burgerlijke vrijheden. Daarnaast heeft de regering Bush op ongehoorde wijze de beginselen van de rechtstaat overboord gezet in de behandeling van mensen die zij verdenkt van terrorisme. Guantanamo en Abu Ghraib zijn daarvan alleen maar de bekendste voorbeelden. 

Maar aan de vervolging en veroordeling van de verantwoordelijken voor ‘11 september’ heeft dat allemaal niets bijgedragen. Het heeft alleen maar averechts gewerkt. De algemene sympathie die de Verenigde Staten vlak na de aanslagen overal in de wereld genoten, heeft plaats gemaakt voor afkeer en verachting.

De oorlog tegen Irak had niets te maken met de vervolging van bin Laden, maar paste wel in een logica van de oorlog, volgens welke hierna ook Syrië, Libanon, Iran, Somalië en Soedan aan de beurt waren. Dit scenario zal geen voortgang vinden. De Amerikaanse strijdkrachten zitten vast in Irak en beschikken niet meer over de capaciteit een nieuwe oorlog te beginnen. Evenmin als in Afghanistan is er sprake van wederopbouw. Beide landen zijn broeinesten van terroristen geworden.
President Bush heeft nu in het openbaar getwijfeld aan de mogelijkheid van succes in zijn ‘oorlog tegen het terrorisme’. De treurige waarheid van zijn presidentschap is dat zijn beleid volkomen mislukt is. De daders zijn niet gevat en de wereld is er onveiliger door geworden. 

Bart Tromp