De vrede in Gorazde

GORAZDE is de enige van de drie Bosnische enclaves in het gebied van de 'Republika Srpska' die indertijd niet door de veldheer Mladic onder de voet is gelopen. Bij de Akkoorden van Dayton is Gorazde toegewezen aan de Bosnisch-Kroatische Federatie. De onderhandelaars op die koude luchtmachtbasis hebben indertijd overeenstemming bereikt over een corridor met het Bosnische territoir, gebaseerd op de welhaast driedimensionale videobeelden van het gebied gemaakt door Amerikaanse satellieten en vliegtuigen. 

De corridor is in feite een sintelbaan waarover twee keer per dag een bus naar Sarajevo rijdt, soms met stenen bekogeld door Servische jongeren. Wie met een eigen auto de route aflegt wordt vaak tot stoppen gedwongen door Servische politieagenten, die vervolgens de keus laten tussen het betalen van een boete of verschijnen voor het gerecht. Niemand treedt op tegen deze grove schending van Dayton. SFOR vindt het buiten zijn mandaat toezicht op het vrije verkeer te houden. (Het staat letterlijk in de tekst van de Akkoorden dat dit wel het geval is.) Feitelijk is Gorazde nog steeds een belegerde veste. De bevolking leeft nog steeds in een uitzichtloze situatie. De effecten daarvan doen zich voelen. 'De stad verdrinkt in een zee van kalmerende middelen', schrijft de enige psychiater ter plaatse, een Engelse van Artsen zonder Grenzen. Toen er nog echt gevochten werd, stuurden hulporganisaties zulke medicijnen in overmaat. Resultaat is dat een groot deel van de bewoners van Gorazde nu verslaafd is aan Diazepam en dergelijke. Het pijnlijke daaraan is de volstrekte begrijpelijkheid ervan.

De psychiater beschrijft haar werk. Een geval betreft een man van middelbare leeftijd die zijn dochter van twaalf verloor toen zij drie jaar eerder door een granaat werd getroffen terwijl ze buiten speelde. Gehuild heeft hij nooit, want ouders die om hun gestorven kinderen huilen, vullen het graf met tranen; dan kunnen zij niet gelukkig zijn in het hiernamaals. Hij gaat, als zovelen in Gorazde, gebukt onder erge pijn in de borst. Hij wil er niet met haar over praten. Misschien is de idee om lucht te geven aan je emoties, zo populair bij psychiaters in het Westen, denkt zij, niet van toepassing in deze wereld. Temeer omdat de rituelen van verlies en rouw altijd en overal zijn gebaseerd op het onderscheid tussen degenen die het verlies ondergaan en sympathiserende omstanders. Maar in Gorazde bestaan de laatsten niet. Wellicht werken die rituelen hier daarom niet. Zij heeft de man, zo voelt zij het, niets te bieden.

Een ander geval: een soldaat die vindt dat zijn beste vriend is gesneuveld door de incompetentie van het Bosnische leger in 1994. Hij wil wraak nemen en loopt rond met een geladen jachtgeweer. Hij is niet de enige. De jonge mannen in Gorazde hebben de afgelopen vier jaar gevochten en gemoord om te overleven. Ze zijn lichtgeraakt, rancuneus, aan alcohol en drugs. Ze hebben de beschikking over wapens. Een ervan heeft ze met de diagnose 'psychotisch' in handboeien naar Sarajevo over laten brengen. Maar hij was al met al een uitzondering.

De meeste jonge mannen zijn niet psychisch verward, maar voelen zich verraden en verspild en in een hopeloze situatie, die nog versterkt wordt doordat het werkloosheidspercentage in Gorazde negentig procent bedraagt. Wat moeten zij doen met hun leven als er geen enkel uitzicht is dat de oorlog niet zomaar opnieuw kan beginnen?

Aan hulp van buiten ontbreekt het niet. Elke dinsdag vergaderen de vertegenwoordigers van de veertien niet-gouvernementele organisaties in Gorazde met die van de inter-gouvernementele organisaties zoals die van de Verenigde Naties. De psychiater doet er aan mee, maar is er nog steeds niet achter wat wie doet. 'Er is ook LANDCENT, een club multinationale soldaten, die buitengewoon vriendelijk zijn, voortreffelijke thee zetten, en waarvan de functie een raadsel blijft.'

Eigenlijk heeft het geen zin om een onderscheid in medische zin te maken, zo lees ik de strekking van Lynne Mastnak's dagboek (in de London Review of Books van 21 augustus) tussen individuele psychische problemen in Gorazde en de 'na-oorlogse' situatie. Iedereen lijdt in een situatie waarin het Servische beleg feitelijk voortgezet wordt en niemand enige zekerheid heeft over zijn toekomst.

De beste medicijn zou uitvoering van de civiele bepalingen van de Akkoorden van Dayton zijn, is haar conclusie.

Die conclusie geldt niet alleen Gorazde. De Akkoorden van Dayton hebben een eind aan het oorlogsgeweld in Bosnie en Hercegovina gemaakt. Ze zijn, zeker aan de civiele kant, mager. Maar ze boden en bieden meer dan genoeg ruimte om van de vrede meer te maken dan de loutere beeindiging van het moorden.

Die ruimte heeft de interventiemacht vanaf het begin veel te beperkt opgevat, onder het mom dat het mandaat niet meer toestond. Zoals de meeste juristerij ging dat aan de kern van de zaak voorbij. In de afgelopen weken blijkt SFOR op basis van precies datzelfde mandaat dingen te kunnen doen die twee jaar onbespreekbaar waren. De nieuwe durf komt echter niet voort uit het inzicht dat werkelijke vrede in voormalig Joegoslavie alleen mogelijk is bij een langdurige en activistische internationale interventie.

Hij is geboren, zoals vrijwel alle Westerse initiatieven in deze kwestie, uit angst voor het volslagen failliet dat dreigt als de SFOR-troepen in 1998 uit Bosnie en Hercegovina vertrekken.