Derde Weg of Holzweg?

Elsevier 13-07-2002

Labour won in 1997 als New Labour. Blair was er als de dood voor dat de kiezers zijn partij nog zouden zien als het hard-linkse zelfmoordcommando dat in 1983 een historische nederlaag had bewerkstelligd.

            Zowel inhoudelijk als in campagnestijl baseerde Blairs New Labour zich op de Democratic Leadership Council, de denktank van de Amerikaanse New Democrats. Er moest een duidelijke breuk komen met het verleden, uitgedrukt in een naamsverandering. Afstand nemen van de oude ‘tax and spend’- politiek, nadruk op de eigen verantwoordelijkheid van burgers, hard optreden tegen criminaliteit, et cetera.. New Labour moest de partij van het midden worden. Dat alles in dienst van enige grote doel van Tony Blair: ervoor te zorgen dat Labour herkozen zou worden, ook al hield dat niet alleen dat de partij zijn traditionele uitgangspunten stilletjes moest verloochenen, maar ook grotendeels het programma van Margaret Thatcher overnam.

            Probleem voor Blair en New Labour was dat het deze nieuwe politiek ontbrak aan een aansprekend motto met de suggestie van enige diepgang. Vóór de verkiezingen had Blair het een tijdje over de ‘stakeholder society’, een begrip dat in ieder geval een duidelijke kritiek inhield ten aanzien van het heersende ‘shareholder capitalism’. Na de verkiezingen heeft hij daar nooit meer over gesproken. Ook ‘communitarisme’ (overigens eveneens overgenomen uit Amerika) werd gewogen en te licht bevonden.

Uiteindelijk kozen Blair en zijn adviseurs voor ‘The Third Way’ – bij gebrek aan beter. Onder deze titel verscheen in september 1998 Fabian Pamflet 588, met Tony Blair als auteur. De Derde Weg zou zowel een heel andere richting inslaan dan die van Oud Links, (met zijn nadruk op staatsinterventie, belastingen en nationalisaties) en dan die van Nieuw Rechts, (met zijn minachting voor de publieke zaak en georganiseerde solidariteit).

Voorzover deze Derde Weg een intellectuele basis had, was die geleverd door de socioloog Anthony Giddens, die in 1994 Beyond Left and Right had gepubliceerd. Daarin betoogde hij dat de traditionele tegenstelling tussen links en rechts er niet meer toe doet. In 1998 verscheen van zijn hand The Third Way, waarin hij, heel wat uitvoeriger dan Blair in diens pamflet, probeerde een programmatische inhoud aan dit begrip te geven. De Derde Weg werd daarna min of meer omarmd door leiders van sociaal-democratische partijen in West-Europa, en bij gelegenheid ook door president Clinton. Onder deze vlag voerden zij en anderen vervolgens de discussie over de vernieuwing van het sociaal-democratisch program.

Toen kwam echter aan het licht dat dit debat minder een inhoudelijke program betrof, dan de vraag wat nu wel onder de ‘Derde Weg’ verstaan moest worden. In 1999 zette president Clinton op een onderonsjes van sociaal-democratische politieke leiders Wim Kok in het zonnetjes: ‘Wim, you led the way’. Plotseling bleek dat paars en het poldermodel de belichaming vormden van de Derde Weg – in de ogen van anderen.

Politiek hoogtepunt van de Derde Weg was een gemeenschappelijk manifest van premier Blair en bondskanselier Schröder uit 1999, dat in feite alle inhoudelijke dubbelzinnigheid repeteerde. Vrij snel daarna liet Blair het begrip vallen. Bij de verkiezingscampagne van vorig jaar heeft hij het er niet één keer over gehad.

Het inhoudelijk debat over de Derde Weg heeft drie verschillende interpretaties opgeleverd. De eerste luidt dat het niet meer is dan een reclameterm, hoogstens geschikt om te suggereren dat we met Iets Nieuws te maken hebben. Dit is de meest cynische uitleg, maar daarom nog niet onjuist.

De tweede interpretatie is dat de Derde Weg alleen maar een maskerade is, die moet verhullen dat de sociaal-democratische beweging naar rechts is opgeschoven en stilzwijgend een groot aantal elementen van het neoliberalisme heeft overgenomen. De derde dat het integendeel gaat om een geheel nieuwe stroming. Dit is nog steeds de positie van Anthony Giddens, ook in zijn recente pamflet Where Now for New Labour? Maar de inhoud daarvan is eerder een bevestiging van de tweede interpretatie. Van traditionele sociaal-democratische instrumenten als herverdeling wil hij bijvoorbeeld niet weten, met als argument dat de rijkste één procent van de Britten al 20% van de inkomstenbelasting opbrengt—alsof dat niet eerder iets zegt over de enorme inkomensongelijkheid in het Verenigd Koninkrijk.

Na lezing dringt zich onherroepelijk de conclusie op dat de Derde Weg inderdaad een Holzweg is, zoals de oud-voorzitter van de SPD, Oskar Lafontaine, ooit schreef. Een Holzweg wordt aangelegd naar een plek in het bos om van daaruit gevelde bomen weg te halen. Met andere woorden: hij loopt dood. De vernieuwing van de internationale sociaal-democratische beweging heeft zo gezien geen schijn van kans als deze verder wordt ontwikkeld à la de Derde Weg. In dit opzicht kan paars Nederland als afschrikwekkend gidsland dienen.

Bart Tromp