Een geschenk voor de Medici

TOEN Florence in 1498 was verlost van de boetprediker Savonarola, kreeg de 29-jarige Niccolo Machiavelli in het nieuwe republikeinse bewind een hoge ambtelijke post: hij werd Eerste Secretaris van de Tweede Kanselarij. In die functie was hij ten nauwste betrokken bij de buitenlandse en defensiepolitiek van de stad. Zozeer werd hij de vertrouweling van Piero Soderini, de Gonfaloniere (leider) van de republiek, dat hij achter zijn rug bekendstond als diens mannekino (marionet).

Het grootste deel van de geschriften van Machiavelli is pas eeuwen nadat ze zijn geschreven gedrukt. Het zijn de rapporten die hij tijdens zijn missies als diplomaat naar Florence zond. Vele passages daaruit zijn echter letterlijk te vinden in de boeken waarmee hij na zijn dood beroemd werd: Il Principe, (de vorst) en de Discorsi, voluit 'verhandelingen over de eerste tien boeken van Titus Livius'. Van dit laatste boek is nu een integrale vertaling verschenen, voorzien van een informatieve inleiding van de vertaler, Paul van Heck, die ook de tekst op tal van plaatsen heeft toegelicht. Dat maakt deze uitgave alleen al zeer waardevol, want zo goed verzorgd is de bestaande Engelse vertaling in de verste verte niet. De vertaling zelf is zonder meer voortreffelijk.

De Discorsi worden altijd in samenhang gebracht met Il Principe. Beiden gaan over het handhaven van de staat in een onzekere omgeving; in Il Principe concentreert Machiavelli zich op vorstendommen, in de Discorsi wordt het relaas verbreed en ligt de nadruk op de staatsvorm die zijn voorkeur had, de republiek. Geen van beide teksten was bedoeld voor publicatie. Zij kwamen pas tot stand toen de republiek in 1512 onder de voet was gelopen en het bewind van de familie De Medici was hersteld. Dat betekende ontslag voor Machiavelli, die zich de rest van zijn leven inspande om ook onder het nieuwe regime een belangrijke politiek-bestuurlijk ambt te bekleden.

Zijn eerste poging daartoe was Il Principe, een geschenk voor de toen regerende De Medici; eigenlijk een lange sollicitatiebrief die de vorst van de unieke inzichten en kwaliteiten van de ex-secretaris moest overtuigen. Het werd niets. Pas na jaren kreeg Machiavelli zijn eerste klusje voor De Medici te klaren; daarna klom hij stukje bij beetje omhoog tot hij in 1526 opzichter van de verdedigingswerken van Florence werd. Maar zijn oude post bleef buiten bereik.

In 1527 werden De Medici verjaagd; de republiek werd hersteld. Machiavelli stelde zich kandidaat voor zijn oude ambt, maar hij ging inmiddels door voor meeloper van het oude regime. Bij de verkiezingen in de Grote Raad verwierf hij op 10 juni slechts 12 van 555 stemmen. Elf dagen later stierf hij.

De Discorsi moet Machiavelli tussen 1615 en 1619 hebben geschreven. Zij leggen zijn eigenlijke denkbeelden over staat en politiek vast, maar deze zijn pas begrijpelijk tegen de achtergrond van het denken van de Renaissance. Twee vooronderstellingen lagen daarin vast. De eerste luidt dat er geen wezenlijke verandering, geen vooruitgang in de wereld bestaat; hoogstens is sprake van een kringloop, die bijvoorbeeld de ene regeervorm laat volgen op de voorafgaande - ook een republiek gaat te zijner tijd ten onder. Volgens de tweede vooronderstelling is de hoogste vorm van menselijk samenleven al bereikt in de Grieks-Romeinse Oudheid. Op basis van deze uitgangspunten moest het centrale recept voor het heden wel de imitatio zijn, de navolging van het verleden. De Romeinse republiek (zoals beschreven door de historicus Livius) was de meest succesvolle van de antieke oudheid. Vandaar dat de Discorsi de vorm hebben gekregen van een commentaar op Livius.

Terecht wijst Van Heck er op dat Machiavelli in dit opzicht niet een humanistisch geleerde is die zo precies mogelijk de tekst volgt, maar veel meer een politiek analyticus, die het werk van Livius vrijelijk gebruikt om zijn eigen stellingen kracht bij te zetten.

Het resultaat is een klassiek boek, maar niet in die zin dat het veilig in de kast kan worden opgeborgen. Vanuit het heden laten de Discorsi zich lezen als een vaak prikkelende, tegendraadse, ontnuchterende en soms ook inspirerende verhandeling over politiek en hoe deze succesvol te bedrijven. Bij herlezing viel mij ook een eigenaardig tekort op: terwijl Machiavelli's Florence de geboorteplaats van het moderne kapitalisme is - hier werd de dubbele boekhouding uitgevonden - besteedt de auteur van de Discorsi geen enkele aandacht aan de economische basis van de Romeinse republiek, of het moet indirect zijn, in zijn stilzwijgende conclusie dat Rome vooral zo bewonderenswaardig is als een militaristische, imperialistische en expansieve mogendheid, die niemand naast zich duldt. Een vreedzame democraat was de republikein Machiavelli zeker niet.

Niccolo Machiavelli: Discorsi. Gedachten over staat en politiek, Vertaald door Paul van Heck, Ambo-klassiek, f 99