Een PvdA met Wim Kok kan ook zetels kosten

Wim Kok heeft aangekondigd dat hij binnenkort bekend maakt of hij voor een volgende termijn beschikbaar is als lijsttrekker van de Partij van de Arbeid,

Verschillende politieke commentatoren hebben erop gewezen dat kennelijk niet de Partij van de Arbeid, maar Wim Kok uitmaakt wie straks de PvdA aanvoert. Formeel hebben zij geen gelijk. Het congres van de PvdA benoemt de lijsttrekker op grond van een voordracht van het partijbestuur.

Feitelijk ligt het anders. Als Kok het partijbestuur zou melden 'door te willen gaan', is het niet waarschijnlijk dat dit dwars gaat liggen. Dat heeft alles te maken met een kortzichtige visie op de plaats en toekomst van de PvdA als sociaal-democratische partij. Die visie komt erop neer dat veronderstelde kiezerswinst zwaarder telt dan de mogelijkheid een sociaal-democratisch program uit te voeren.

Kortzichtig is deze visie in twee opzichten. De electorale winst die de hiervoor noodzakelijke verrechtsing van de PvdA moet opleveren heeft zich nog nooit gemanifesteerd. Maar de inhoudelijke kracht van de PvdA gaat ermee verloren. Deze is altijd gebaseerd geweest op twee uitgangspunten: het organiseren van solidariteit in leefkansen en het bewerkstelligen van publieke ruimte en publieke voorzieningen, waar private tekortschieten.

De klemmende vraag waarvoor de PvdA zich gesteld ziet is in hoeverre haar deelname aan de 'paarse' kabinetten afbreuk heeft gedaan aan dit basisprogram. Deze vraag is belangrijker dan die of Kok wel of niet 'door wil gaan'.

Kok heeft die vraag al beantwoord door hem publiekelijk te stellen. Politiek was het niet onbetamelijk geweest als hij de PvdA-lijst nog eenmaal had aangevoerd om zich na verkiezingen en formatie terug te trekken. Van Agt, Den Uyl en Bolkestein zijn hem daarin voorgegaan. Er zijn er die zeggen dat dit Kok zijn stijl niet is.

Zwaarder telt dat een PvdA met Kok als lijsttrekker niets anders kan dan de 'paarse' samenwerking voortzetten. Dit is om twee redenen een buitengewoon riskante strategie. Over de eerste maakt de partijleiding zich druk: stel je voor dat de VVD groter wordt dan de PvdA. Dan zou Kok niet eens meer premier kunnen zijn, zelfs als hij het nog zou willen, en Melkert al helemaal niet. Kortom, met Kok als lijsttrekker loopt de PvdA gevaar in een tweederangspositie te belanden. Dit is niet in het belang van de PvdA en niet in het belang van Kok.

Over de tweede reden die deze strategie riskant maakt hoor ik niemand in de PvdA. Die betreft de toekomst van de partij zelf. Nog eens vier jaar met de VVD regeren zal de PvdA verder naar rechts doen opschuiven en haar sociaal-democratisch karakter misschien definitief ondermijnen. In het politieke midden is het druk, maar niet gezellig. En groter wordt de partij daar zeker niet.

Joop de Uyl heeft eens gezegd dat het voornaamste doel van een sociaal-democratische partij niet is zoveel mogelijk kiezers te winnen. Dit inzicht is niet besteed aan het huidige generatie campagne-strategen. Die zijn bereid alles op te offeren aan electoraal voordeel. De omslag vond plaats bij de verkiezingen van 1994, toen een wanhopige PvdA-leiding besloot alle politieke inhoud overboord te gooien en de verkiezingscampagne op de persoon van Kok te concentreren. Toenmalig partijvoorzitter Felix Rottenberg heeft dat indertijd met een aan naïveteit grenzende openheid in zijn verkiezingsdagboek in Het Parool uiteengezet.

De PvdA leed vervolgens de grootste nederlaag uit haar geschiedenis, maar sindsdien doen de campagne-boys of ze de steen der wijzen hebben gevonden.

Kok wordt nu goed geacht voor vijf of zes zetels van mensen die wel op hem, maar niet op de PvdA stemmen. Dan nog is het niet zeker of de PvdA met Kok de grootste partij blijft. De zeven achtereenvolgende verkiezingsnederlagen van de PvdA sinds Kok Den Uyl opvolgde, zijn niet goed gemaakt door die ene verkiezingsoverwinning van drie jaar geleden. Als naar rechts opgeschoven middenpartij trekt de PvdA minder kiezers dan in haar drie linkse hoogtepunten, 1956, 1977 en 1986. Inmiddels zijn er ter linkerzijde van de PvdA meer kiezers te vinden dan ooit tevoren. Zij stemmen op twee partijen die niet als protestpartijen kunnen worden afgedaan, GroenLinks en de Socialistische Partij.

Zo gezien kan het aanblijven van Kok de PvdA meer zetels kosten dan zijn tijdig aftreden. Zijn gedoodverfde opvolger Ad Melkert wordt opgescheept met het veronderstelde kiezersverlies aan Kok-stemmers. Hij ligt nu onder vuur voor een opgeklopte rel over het gebruik van Europese Fondsen door het ministerie van Sociale Zaken. Die zal hij overleven. Belangrijker is echter of hij het gezicht weet te worden van een PvdA die GroenLinks en de SP de wind uit de zeilen neemt.