Een veteraan van de Koude Oorlog

Iedereen die nu volwassen is, heeft de Koude Oorlog nog bewust ervaren. Maar de echte veteranen beginnen toch pas bij mijn generatie. Wie daarvan deel uitmaakt, kan hebben meegemaakt hoe op de katholieke jongensschool werd gebeden voor de bevrijding van Rusland toen Stalin stierf. Die heeft op die sombere zondag in november 1956 door de radio de SovjetRussische tanks Boedapest horen binnenrollen.

De Koude Oorlog is nu voorbij en daarmee dreigt het gevaar van trivialisering, van de gedachte dat het er allemaal toch niet meer toe doet omdat het nu eenmaal voorbij is. Tegen die opvatting wil ik mij als veteraan te weer stellen met het ophalen van een verhaal uit deze oorlog.

Het eerste boek dat ik over politiek las, was Ik verkoos de vrijheid van Victor Kravchenko. Toen ik het in onze boekenkast vond, was het al vergeeld. Dat moet in 1956 of 1957 zijn geweest. Ik was twaalf of dertien en las het stiekem op bed.

Victor Kravchenko ontvluchtte in april 1944 de Sovjet-Unie toen hij als lid van de Sovjet-Russische inkoopdelegatie in Washington verbleef. Hij was toen 39 jaar oud en had als ingenieur in de jaren dertig carriere gemaakt in de zware industrie.

In 1946 verscheen I Chose Freedom, dat een bestseller werd. Het boek paste perfect in de beginjaren van de Koude Oorlog. Hier legde iemand die het weten kon, gedetailleerd maar onopgesmukt uit wat het maatschappelijk systeem van de Sovjet-Unie onder Stalin was en hoe het werkte.

Om precies die reden werden Kravchenko en zijn boek fel bestreden door communisten, fellow-travellers en de afstandelijke, genuanceerde beschouwers van de wereldpolitiek, de liefhebbers van 'enerzijds-anderzijds' onder alle omstandigheden.

In de tijd dat ik dit boek las, was de schrijver ervan al zo goed als vergeten en voor zover dat niet het geval was, stond hij bekend als iemand die door de CIA was gemanipuleerd, als hij al geen agent van een rabiaat anti-communisme was geweest. De welingelichte kringen van de jaren zestig en zeventig hadden al helemaal niet meer van Kravchenko gehoord. Ik sloeg het boek op in mijn achterhoofd - ervan overtuigd dat het hoe dan ook waar was wat erin stond, maar niet bereid of in staat dat uit te zoeken; ik was ongelukkig en ontevreden met de lage dunk en vergetelheid waarin de schrijver terechtgekomen was.

Toen Solsjenitsyns De Goelag-Archipel verscheen, leidde dat er echter toe dat in Frankrijk in 1980 een nieuwe editie van J'ai choisi la liberte uitkwam, in 1982 gevolgd door L'affaire Kravchenko, een monografie over Kravchenko en vooral over het proces dat hij in 1948 aanspande tegen het communistische weekblad Les lettres francaises.

Het weekblad had in november 1947 geschreven dat I Chose Freedom was gefabriceerd door de Amerikaanse OSS (de voorganger van de CIA) en geheel uit leugens was opgebouwd. Bron was een oud-agent van de OSS, Sim Thomas. Deze Thomas is nimmer gevonden; dertig jaar later bekende de directeur van Les lettres francaises dat Thomas niet had bestaan.

Het interview met Thomas was het hoogtepunt in een verdachtmakingscampagne, die de geur van onbetrouwbaarheid heeft opgeroepen die altijd om Kravchenko en zijn boek is blijven hangen. De rechtbank gaf alle ruimte aan aangeklaagde en klager en liet een stemming ontstaan waarin Kravchenko van aanklager aangeklaagde leek te zijn geworden.

Nobelprijswinnaar professor JoliotCurie, de deken van Canterbury, vier oud-ministers, de Labour-parlementarier Konni Zilliacus, verzetshelden, een Franse generaal, Roger Garaudy (toen communistisch filosoof) - zij allen kwamen vertellen dat Kravchenko loog, dat er in de Sovjet-Unie geen slavenarbeid en geen concentratiekampen bestonden en ook niet zouden kunnen bestaan.

Kravchenko zou voor Hitler hebben gewerkt - een aantijging die werd waargemaakt door de constatering dat zijn boek in afleveringen was verschenen in de kranten van het Hearst-syndicaat. Welnu, in die kranten waren voor de oorlog ook artikelen van Goering gepubliceerd!

Moskou deed mee: de eerste vrouw van Kravchenko werd naar Parijs gestuurd om tegen hem te getuigen. Overhaast werd ze teruggehaald toen ze in elkaar stortte na een kruisverhoor, waarin haar ontkenning dat haar vader was gedeporteerd, werd ontzenuwd. Oorlogshelden van het Rode Leger als generaal Roedenko verging het in de getuigenbanken niet veel beter.

Maar de getuigen van Kravchenko hadden het ook niet gemakkelijk. Margarete Buber-Neumann, de weduwe van de vermoorde Duitse communistenleider Heinz Neumann die de concentratiekampen van Stalin en Hitler had overleefd en daarover uit de eerste hand kon berichten, werd gevraagd wat haar bezielde, als Duitse, om voor een Franse rechtbank nazistische gruwelpropaganda te vertellen over de Sovjet-Unie, waarvan de troepen haar notabene uit Ravensbruck hadden bevrijd!

Victor Kravchenko won zijn zaak. Maar de schadevergoeding die hem in hoger beroep werd toegekend, bedroeg het symbolische bedrag van een (oude) franc. Les lettres francaises had volgens het vonnis Kravchenko geen 'verrader' mogen noemen, maar het stond het blad vrij 'uitdrukking te geven aan de juiste en strenge verwijten die vanuit nationaal gezichtspunt hem treffen die zijn land en zijn opdracht in de steek laat'.

De rechtbank achtte zich incompetent over de aard van het Sovjet-Russische regime te oordelen, maar vond wel dat Kravchenko in zijn boek de grote economische prestaties van dat land had genegeerd. Dat stempelde volgens de rechtbank J'ai choisi la liberte minder tot een historisch document dan tot een pamflet.

Uiteindelijk heeft het proces dat de authenticiteit en waarheidsgetrouwheid van zijn boek overduidelijk heeft vastgesteld, Kravchenko niets geholpen. In haar autobiografie tekent Simone de Beauvoir over hem aan: 'Een dubieus man, leugenaar en corrupt, zijn getuigenis verdacht; kortom, een anticommunistische operatie, door Washington georganiseerd.'

Haar oordeel werd karakteristiek voor dat van de vooruitstrevende intelligentsia, niet alleen in Frankrijk. Zelfs Camus moest niets van hem hebben: 'De vrijheid kiezen, dat is niet op de manier van Kravchenko profiteur van de bourgeoisie worden in plaats van het Sovjetregime.'

Dat was nog in 1953.

Het is met Kravchenko triest afgelopen. Zijn volgende boek werd geen bestseller; in 1952 vertrok hij naar Peru, waar hij in de mijnbouw een fortuin vergaarde en nog sneller verspeelde. Terug in New York leidde hij een eenzaam leven.

Toen Victor Kravchenko op 24 februari 1966 zelfmoord pleegde in een Newyorkse hotelkamer waar hij onder de naam 'Peter Martin' verbleef, werden in niet de slechtste kranten van het Westen de roddel en achterklap over hem en zijn boek nog eens herhaald.

Niemand kan nu nog ontkennen dat Victor Kravchenko de zuivere waarheid schreef. Achteraf heb ik vastgesteld dat lezing van zijn boek voor mij een inenting is geweest tegen de totalitaire verleiding van de jaren zestig en zeventig. Net als de overblijfselen van de Goelag verdient hij het aan de vergetelheid te ontsnappen.

In de Beurs van Berlage is gisteren een tentoonstelling geopend van kunst uit de Sovjet-Russische concentratiekampen, sinds Solsjenitsyn bekend als de Goelag-archipel. De expositie is samengesteld door de Russische stichting Memorial en naar Amsterdam gehaald door de Tweede Wereldstichting. Politicoloog en Parool-columnist Bart Tromp haalde bij de opening een herinnering op aan de Koude Oorlog.