Eenzaam, armoedig, beestachtig en kort

In irak konden de religieuze en etnische tegenstellingen zich pas manifesteren toen het geen staat meer was.

Vorige week raakte ik in discussie met Mient Jan Faber. Niet voor het eerst. 25 jaar geleden sloegen wij elkaar met ‘ kruisraketten’ de tent uit, tijdens een nu al vergeten episode uit de vaderlandse geschiedenis. Nu ging het over Irak, waar
Faber al jaren geregeld komt in het kader van het bevorderen van de vrede. Zijn steun aan de Amerikaanse aanval op Irak kostte hem uiteindelijk de functie waarin hij in de tijd van de kruisraketten beroemd werd, secretaris van het IKV, het Interkerkelijk Vredesberaad. Tegenwoordig is hij bijzonder hoogleraar aan een bijzondere universiteit, in het vak ‘human security’.

Faber zei dat allerlei groepen in Irak zich voor elkaar afsluiten en zich wapenen tegen andere. Ik vond dat hij perfect beschreef wat het centrale thema van de staatstheorie van Thomas Hobbes (1588-1679) is.
Hobbes staat met recht bekend als ‘ de meest geduchte van de Engelse politieke filosofen’, omdat hij logisch redeneerde op een nietsontziende manier. In zijn ‘ staat der natuur’ is ieder op zichzelf aangewezen. Niemand kan iemand vertrouwen, iedereen moet ervan uitgaan dat de ander hem van zijn bezittingen of leven zou kunnen beroven. Dit is een vreselijke wereld. In één van de beroemdste zinnen uit Hobbes’ meesterwerk Leviathan heet het dat ‘ het menselijk bestaan er eenzaam is, armoedig, afstotelijk, beestachtig en kort’.

Als mensen dit inzien, zullen zij, op basis van redelijk inzicht, ertoe komen met elkaar af te spreken een staat in het leven te roepen die hen van zo’n existentiële onzekerheid vrijwaart. Ook al is de prijs daarvan het opgeven van een zekere vrijheid.

Welnu, het omgekeerde heeft zich in Irak voorgedaan. Generaal Tommy Franks liet toe dat na de Amerikaanse overwinning alle ministeries werden ontmanteld en geplunderd – uitgezonderd dat voor olieproductie. Landvoogd Bremer ontbond daarna het Iraakse leger en de Iraakse ambtenarij door de vier bovenste lagen van de Baath-partij te ontslaan. Daarmee viel de Iraakse staat uit elkaar.

Wat zijn de wezenlijke kenmerken van een staat? Een staat oefent minimaal het monopolie uit op geweldsuitoefening, rechtspraak en belastingheffing. De Amerikaanse destructie van de staat Irak heeft ertoe geleid dat mensen zich zijn gaan organiseren in afzonderlijke ministaten, gebaseerd op stamverwantschap en religieuze bindingen.

Het is te gemakkelijk te stellen dat dit onvermijdelijk was, dat Irak ‘nu eenmaal’ een kunstmatige staat is, door de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog beklonken uit drie provincies van het Osmaanse Rijk die nauwelijks iets met elkaar te maken hadden. Dat is waar, maar de meeste staten in de wereld zijn kunstmatig. Ook ons land, waarvan de grenzen de uitkomst zijn van de Tachtigjarige Oorlog. Tot ver in de twintigste eeuw vonden Limburgers dat ze er eigenlijk niet bij hoorden.

Het is veel te simpel om de huidige situatie in Irak op religieuze en etnische tegenstellingen terug te voeren. Indachtig de theorie van Hobbes is veel belangrijker dat deze pas de kans kregen zich te manifesteren toen er geen staat meer bestond die veiligheid en bescherming kon bieden. Dan is het onvermijdelijk dat naar alternatieven wordt gezocht. Dit is wat Mient Jan Faber beschreef: wat zich nu in Irak voordoet, is de gewelddadige constructie van aanvals- en verdedigingseenheden die de leden ervan wel veiligheid kunnen verschaffen. Onontkoombaar valt men terug op primaire verbanden als verwantschap en religie.

Voor degenen die buiten zulke verbanden vallen, zit er maar één ding op: vluchten. En dat doen ze, met honderdduizenden; voor het merendeel de ontwikkelde Irakezen. Ze komen vooral in Syrië terecht, want de VS laten hen niet toe. Een herstel van de Iraakse staat is onwaarschijnlijk geworden. Het Koerdische deel is feitelijk allang onafhankelijk. In Bagdad is sprake van ‘ etnische zuivering’, die een eind maakt aan de menging van Soennieten en Sjiieten. De noodsprong die president Bush jr. vorige week aankondigde, vertraagt dit proces, maar keert het niet. Zo blijven veel Irakezen leven in Hobbes’ staat der natuur, ‘eenzaam, armoedig, afstotelijk, beestachtig en kort’.

Maar het leven van Irakezen heeft voor president Bush jr. en zijn trawanten nooit geteld, nog minder dan dat van de nu al meer drieduizend Amerikaanse soldaten die ze de dood in hebben gejaagd.