Heeft de sociologie nut?

Eén functie van sociologische analyse is aan te tonen (of te voorspellen) dat allerlei plannen of voorgenomen organisatievormen niet, of slechts ten dele tot de officieel nagestreefde doeleinden zullen leiden, omdat terzelfder tijd andere effecten zijn opgetreden. Sociologie als kennis van de onbedoelde effecten van doelbewust handelen - een even bescheiden als onmisbare taak, net als die van de reinigingsdienst. Maar nuttig? Dat hangt uiteindelijk af van de mate waarin grote denkers en plannenmakers enig oog hebben voor die sociologische dimensie.

De organisatie van het wetenschappelijk onderzoek en onderwijs gaat al jaren gebukt onder de afwezigheid van enige toepassing van sociologische beginselen. Wie er doceert moet leven met de fictie dat hij 40 % van zijn

tijd aan onderwijs besteedt, evenveel aan onderzoek, en de resterende 20 % aan ‘bestuur’. In de loop van de jaren zeventig werden ‘objectieve’ formules bedacht met behulp waarvan de ‘onderwijslast’ van elke docent snel en eenvoudig berekend kon worden. In het bestuur van de onderafdeling waarvan ik destijds deel uitmaakte, waren wij wát blij met de nieuwe richtlijnen, die erin resulteerden dat zelfs de geringsten onder ons onderwijslasten van 140 tot 200 % bleken te torsen.

Aan de universiteit is onderzoek: wat overblijft na onderwijs en bestuur. Dat gaat nu veranderen. De huidige minister vindt het terecht onzin dat de aantallen studenten per studierichting de enige determinant van onderzoeksruimte vormen. Een Plan komt hiervoor in de plaats: het stelsel van voorwaardelijke financiering. Dit houdt in dat formatieplaatsen gefinancierd worden op basis van ingediende (en goedgekeurde) onderzoeksplannen. Wat wil men nog meer? Eindelijk een heldere, overzichtelijke structuur, eindelijk controle op het doen en laten van al die duur betaalde wetenschapsbeoefenaren.

Maar het Beleid wil nog meer. Het moet afgelopen zijn met de versnipperdheid van het onderzoek. De plannen moeten in team-verband worden ingediend en uitgevoerd, en ze moeten over een periode van vijf jaar doorlopen. Ook relevantie wil het Ministerie: de onderzoekers in de sociale wetenschappen wordt in de nota Voorwaardelijke financiering onder meer aangeraden zich in de keuze van hun thema's te laten inspireren door de debatten in onze volksvertegenwoordiging.

De werkelijke onderzoekers morren. De paradox is er dan ook naar. Er is - of liever gezegd er was - een Ministerie van Wetenschapsbeleid. Maar er is in Nederland geen enkel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar het feitelijke onderzoeksproces in de verschillende wetenschappen. Het Beleid is een volslagen slag in de lucht. Er is, om maar één voorbeeld te noemen, geen enkele wetenschappelijke basis voor het uitgangspunt dat groot-

schalig onderzoek tot betere resultaten leidt, efficiënter verricht wordt, of goedkoper is dan kleinschalig. En alleen als het gaat om een heel specifiek soort onderzoek is het realistisch vijf jaar vooruit te plannen. Ondertussen is voor de getrainde socioloog wél duidelijk wat het Plan feitelijk gaat betekenen: een verdere bureaucratisering van de universiteit - nu al daalt het aantal docenten en onderzoekers en stijgt het aantal bureaucraten aan de instellingen - en een kolossale façadebouw aan Plannen.

Dat is allemaal erg genoeg, maar ronduit onverteerbaar en schandelijk is de pervertering van de vrije wetenschapsbeoefening die het voornaamste onbedoelde gevolg van de voorwaardelijke financiering zal zijn. In principe is niets zo eenvoudig als een betere controle op, en planning van de verrichtingen van wetenschappelijke onderzoekers. Men stelt vast wat ze gepubliceerd hebben aan vakliteratuur en neemt bovendien in aanmerking welke waardering door vakgenoten aan die prestaties wordt gehecht. Het mooie van zo'n stelsel is dat het zich geheel en al afspeelt in de openbaarheid, en dat iedereen die daartoe gekwalificeerd is aan de discussie erover kan deelnemen. In plaats van dit prachtige simpele, goedkope (en in principe al bestaande) stelsel, komt nu een systeem waarin niet prestaties, maar voornemens worden beoordeeld; waar die beoordeling niet een publieke kwestie is, maar in handen wordt gelegd van ‘Geheime Besognes’ die - gezien het treurige voorbeeld van de wijze waarop de nu al bestaande allocatie van onderzoeksgelden via zwo plaatsvindt - heel andere belangen ontwikkelen dan de verbetering van het maatschappijwetenschappelijk onderzoek.

Altijd Regen

De polemicus Piet Grijs opereert als een ‘Brownse beweging’. Enkele jaren geleden legde ik in mijn column in Het Parool uit waarom ik het Enhanced Radiation Weapon (zo heet de neutronengranaat, geloof ik, officieel) afwees, zoals Menno ter Braak dat met Amerika deed. Ik baseerde mij enkel op militair-technische overwegingen, en niet op zogenaamde morele argumenten. Dat de neutronenbom mensen doodt en onroerend goed intact laat is een karakteristiek die dit wapen deelt met, onder andere, de geweerkogel. In het voorbijgaan vuurde ik in mijn betoog dan ook enkele gerichte salvo's af op diegenen die de wapentechniek op dezelfde manier bejegenen als de vrienden van de hoofdpersoon in Zen and the Art of Motorcycle Maintenance hun stoomfietsen. Tot hen rekende ik, op grond van toen recente publikaties: Piet Grijs.

Daarop ontspon zich tussen ons een uiterst vriendelijke gedachtenwisseling in Het Parool, waarbij Grijs geen enkele poging deed mijn afwijzing van het neutronenwapen aan te vallen. Pas een half jaar later maakte hij in De Volkskrant melding van ‘bekende voorstanders van de neutronenbom als Bart Tromp’, et cetera. Sindsdien lees ik zijn column. In Vrij Nederland werd ik daarom ooit getroffen door de advertentie die eronder stond. Deze was afkomstig van het ‘Komitee Wetenschap en Techniek voor Vietnam’. ‘Vietnam vecht tegen de gevolgen van dertig jaar oorlog,’ zo luidde de boodschap.

In mijn tijd maakten we ons niet zo druk over de ‘waanzinnige wapenwedloop’. We maakten ons druk over ‘Vietnam’. Jarenlang ben ik secretaris geweest van een voornamelijk uit professoren bestaand ‘Comité’ dat ijverde voor de erkenning van de ‘Voorlopige Revolutionaire Regering van Zuid-Vietnam’. (Tot dat comité behoorde overigens niet de latere pvda-voorzitter Max van den Berg, zoals in de ‘studie’ van leden van de Vakgroep Internationale Betrekkingen van de Universiteit van Amsterdam wordt gesteld: Johnson Moordenaar!, door Peter van Eekert, Duco Hellema en Adriënne van Heberen (Amsterdam: Jan Mets, 1986)). Tot een van mijn belangwekkendste prestaties in die functie reken ik nog steeds het feit dat ik er op een persconferentie in Nieuwspoort in geslaagd ben een - waarschijnlijk beginnend - verslaggever van De Telegraaf zover te krijgen dat de volgende dag in die krant voor het eerst (en bij mijn weten ook voor het laatst) over ‘revolutionairen’ werd geschreven, in plaats van het gebruikelijke: ‘terroristen’ of ‘Vietcong’.

De inspanningen van het Comité leden ten slotte schipbreuk op het toenmalige psp-kamerlid Van der Spek, die willens en wetens onze stille en bijkans kamerbrede diplomatieke bemoeienissen opofferde aan de kans deze issue publiekelijk voor zijn partij uit te buiten, in de wetenschap dat het doel: de vestiging van een bureau van de Voorlopige Revolutionaire Regering, vrr,

in Nederland daarmee onmogelijk werd gemaakt. Misschien was dat maar beter ook.

Maarten van Traa, die toen nog journalist was en gewoon kon zeggen wat hij vond, vertelde mij later dat hij in Parijs had gezien dat de vertegenwoordigers van de vrr, die wij steeds maar weer uitnodigden en rondzeulden door Nederland, verbonden waren aan de ambassade van Noord-Vietnam. De jeugd zegt dit niks, maar in die tijd was het officiële standpunt van de vrr en Noord-Vietnam dat ook na de ‘bevrijding’ van het zuiden dit een zelfstandige staat zou blijven, en dat het noorden aan de daar woedende burgeroorlog alleen maar steun verleende. Pas op lange termijn zou sprake kunnen zijn van een vereniging van Noord en Zuid. In feite heeft het nauwelijks een jaar geduurd voor het zover was. De leiders van het Bevrijdingsfront en van de vrr werden begin 1976 ‘gezuiverd’, of bleken van het begin af aan zetbazen van Noord-Vietnam te zijn geweest; en tot mijn niet geringe verbijstering hebben al die hartelijke vrienden van het Zuidvietnamese volk uit de tijd dat de Amerikanen daar huishielden daarover nooit een kik laten horen.

In deze jaren werkte ik aan de th Eindhoven waar ik een comité voor universitaire hulp aan Vietnam oprichtte en er vervolgens tot het einde toe voorzitter van bleef. Van de universitaire hulpverlening aan Vietnam herinner ik me met grote helderheid twee bijeenkomsten. De eerste vond plaats in een universitair optrekje achter de Dom in Utrecht. Daar zouden wij, vertegenwoordigers van de universitaire hulpcomités, bereid om alles, van Leidse flessen tot afgeschreven oefenreactoren, in te zamelen ten bate van het Onderdrukte en Uitgebuite Volk van Vietnam, een ontmoeting hebben met experts op dit terrein uit Hanoi.

Wij waren er allemaal, en zij ook. Alleen: de afgevaardigde deskundigen bleken bovenal (om niet te zeggen: alleen maar) geïnteresseerd te zijn in de teelt van varkens. Of Wageningen vertegenwoordigd was,

herinner ik mij niet meer, maar zoveel wel: dat niemand van de hulpverleners hiermee enige weg wist. Beteuterd staarden wij elkaar aan. De toenmalige voorzitter van het ‘Komitée Wetenschap en Techniek voor Vietnam’ hakte de knoop door en gaf de gasten uit Indo-China het woord. Zo werden wij vergast op een uitvoerige lezing met lichtbeelden over zeer vieze en vette varkens in de delta van de Rode Rivier.

Mijn tweede herinnering betreft het Maagdenhuis ten tijde van de beroeringen over de aanleg van de metro - althans de toen namens het Amsterdamse gemeentehuis aanwezige wethouder Van der Velde zag er die dag uit alsof hij de voorafgaande nacht persoonlijk de doorgang onder de Nieuwmarkt had gegraven.

Ditmaal maakten wij kennis met enkele gedistingeerd uitziende heren, hoogleraren van de Universiteit van Hanoi. Zij stelden zich voor, en wij ons ook. Het hoogtepunt van de ceremonie was het aantreden van de afvaardiging van de Katholieke Hogeschool te Tilburg: ‘We are the representatives of the Catholic High School of Tilburg, and we are, as Marxist-Leninists, very glad to welcome you to Holland.’ De geleerden uit het Verre Oosten vertrokken geen spier. Integendeel: nadat de Tilburgenaren hadden uitgelegd dat zij de Nieuwe Maatschappij niet veel te bieden hadden, omdat bij hen voornamelijk ‘onderdrukkingswetenschappen’ als statistiek, demografie en bedrijfsvoering werden gegeven, klaarden de Vietnamese gezichten onmiskenbaar op: dáár waren zij nu juist zéér in geïnteresseerd.

Zo kwam de universitaire hulp aan Vietnam op gang. Weer veel later hoorde je dat de th Twente z'n medewerking had beëindigd omdat het vermoeden was gerezen dat de wetenschappelijke bijstand ten goede kwam aan militaire inspanningen van de stalinisten in Hanoi.

Inmiddels is Vietnam al langer bevrijd dan er Amerikanen vochten. Uit de informatie die na 1975 tot ons komt, krijg ik echter de indruk dat hulp meer geboden is om de gevolgen van de bevrijding te boven te komen dan

die van de oorlog. Zo gauw een communistisch regime zich gestabiliseerd heeft, breken er - om maar iets te noemen - altijd regenbuien en onweders en overstromingen uit, die de oogst minimaliseren. Het ligt nooit aan het beleid, altijd aan het weer. Vietnam zal nog heel lang tegen de gevolgen van het laatste moeten ‘strijden’, vrees ik.

Conglomerate

Aan het begin van de jaren zeventig werden de multinationals ontdekt als de apotheose van het kapitalisme. Tegenwoordig zijn ze, als ik de sfeer goed opsnuif, weer wat uit als veroorzakers van het kwaad - het Finanzkapital heeft hun sinistere plaats ingenomen - en daarom is misschien wel helemaal vergeten hoe de angst voor de mno's ten minste een jaar lang, ergens tussen 1970 en 1980, werd

ingekleurd door de meest onheilspellende manifestatie ervan: de conglomerate. Het betrof hier uiterst ingewikkelde ketens van bedrijven en ondernemingen die slechts gemeen hadden dat ze vanuit één centraal punt werden geleid. Misschien wekte de conglomerate wel zoveel afschuw in linkse kring omdat het verschijnsel in dit opzicht een pijnlijke voorafschaduwing leek te zijn van de ideale toestand onder het socialisme. Nú echter bevestigde het de sombere vermoedens van de minimaal geschoolde ‘maatschappijcriticus’: vakmanschap, kennis van zaken over bepaalde produkten - dat alles speelt geen rol als het gaat om winst maken. De Steenkolen Handels Vereniging die De Gruyter opkoopt - dat is het ware gezicht van het kapitalisme.

Dit aanstekelijke voorbeeld uit de sfeer van de economie zette mij aan het denken, zodat ik steeds meer oog ben gaan krijgen voor parallelle conglomerates: in maatschappij en politiek. (Zie ook hoofdstuk 1, ‘Van dekolonisatie naar ontmondiging’.) Of gaat het hier om een nieuwsoortig verschijnsel? Ik weet het niet. Vast staat dat ik er voor het eerst door getroffen werd toen de Novib en het ikv een handelsverdrag afsloten waarbij de leiders van de ene organisatie toezegden de doelstellingen van de andere te zullen ondersteunen. De demonstratie tegen de stationering van middellange afstandsprojectielen die kernwapens kunnen vervoeren op het grondgebied van vijf Westeuropese navo-landen bleek tot een ware hausse in het sluiten van conglomerates te leiden. Het spectaculairst was natuurlijk het toch al fameuze Haagse ziekenfonds Azivoz, dat z'n leden middels een brochure opriep aan de demonstratie mee te doen. Maar als ik het allemaal behoorlijk gevolgd heb, vormden de Haagse ziekteverzekeraars slechts het topje van de ijsberg.

Wij hebben hier, dunkt mij, te maken met een even interessant als naargeestig fenomeen. Voor zover ik het kan overzien worden politieke conglomerates voornamelijk aangegaan door linkse of daarvoor doorgaande

organisaties. De meeste ervan zijn diep doordrongen van de geest van de jaren zestig: democratie; en wég met de regenten. Het merkwaardige is nu dat dwars daardoorheen een ander gebod van de jaren zestig wordt gevolgd: alles heeft met alles te maken. Dit althans lijkt de basis te zijn op grond waarvan de leidingen van die organisaties het aangaan van conglomerates rechtvaardigen. Een representatief voorbeeld biedt een interview met de voorzitter van de Vereniging voor Milieudefensie uit 1983. Daarin legde deze uit waarom zijn bestuur heeft opgeroepen om de grote demonstratie tegen de plaatsing van kruisvluchtwapens op 29 oktober van dat jaar te ondersteunen: als de Bom valt is er immers geen milieu meer om verdedigd te worden! Vandaar. Op deze grond zouden echter ook de knvb en de ns, ja, wie niet, tot deelname aan de demonstratie hebben moeten oproepen.

Ook als ik voorstander van die demonstratie zou zijn geweest, zou het mij toch tegen de borst zijn gestuit om daartoe achtereenvolgens te zijn opgewekt door - behalve de partij van mijn keuze, want die is daarvoor - vakbond, omroepvereniging, buurtclub, universiteitsraad en een aantal andere vrijwillige organisaties waarvan ik lid ben omdat ik het doel waarnaar zij streven onderschrijf. Bij de politieke conglomerates wordt de leden van de organisaties waar het om gaat echter zelden of nooit iets gevraagd. Het politiek kapitaal dat zij in aantal en geldmiddelen vertegenwoordigen wordt door de leiders vrijwel naar believen belegd. En zelfs waar die leden wél worden geraadpleegd, gaat het zelden om de vraag: behoren uitspraken en acties op dit gebied tot het terrein dat in de doelstellingen van deze organisatie is afgeperkt? Alles heeft immers met alles te maken: de ambtenaar die lid wordt van een bij de fnv aangesloten vakbond om z'n rechtspositie te verzekeren en z'n maatschappelijke positie te verdedigen, blijkt daarmee ook een vrijbrief aan fnv-bestuurslid Commandeur te hebben gegeven om ‘namens de vakbeweging’ pleidooien

voor het weigeren van de betaling van ‘defensiebelasting’ af te steken.

De ontwikkeling is snel gegaan. Vijftien jaar geleden bepleitte de svb in de universitaire grondraden het aannemen van moties waarin het Amerikaanse optreden in Indo-China werd veroordeeld. Door onze rechtse tegenstanders werd dit afgewezen als een uitspraak die niets te maken had met de doelstellingen van de universitaire democratie. Ik herinner mij nog mijn snijdend commentaar op die stellingname: het nsa (Nederlands Studenten Akkoord) wil alleen maar een motie tegen Amerikaanse bombardementen aannemen als er Vietnamese studenten onder de slachtoffers zijn aan te wijzen.

Nu vind ik dat commentaar al te gemakkelijk, en de mate waarin allerlei politieke conglomerates worden afgesloten door maatschappelijke organisaties acht ik betutteling (jazeker!) van staatsburgers, en een uitholling van de democratie.

Huis en Haard

De kamer was prachtig; zeker zeven meter diep en minstens vier breed, bovendien niet gelegen aan de straatkant (met aan de overkant van de straat de sociëteit van Albertus Magnus, die na sluitingstijd voor een specifiek katholiek geluidsvolume garant stond). Maar f 125,- permaand lag in 1966 boven mijn mogelijkheden. Spijtig keek ik nog een keer rond, toen zij met de Amsterdamse tongval die zij tijdens haar langdurige ballingschap in Groningen nooit zou kwijtraken, opmerkte dat ik er wel uitzag als een ‘net persoon’ en dat zij daarom bereid was f25,- van de huur af te doen.

Zo werd ik bewoner van het merkwaardigste huis van Groningen. De benedenverdieping hoorde daar niet bij;

hier was een herenmodezaak gevestigd, die verder verantwoordelijk was voor het enorme platte dak achter het huis, waar de bewoners van de bovengelegen verdiepingen zich bij mooi weer konden verpozen, en hun was te drogen hingen. De bewoners - dat was een uitgebreid zowel als heterogeen gezelschap. Ooit was het huis begonnen als opvangpension voor Indische Nederlanders, maar daaraan herinnerde niets meer. De daaropvolgende invasie, die van Hongaarse vluchtelingen, had nog één spoor achtergelaten in de vorm van een excentrieke Hongaarse dame, die halverwege de enorme buitentrap altijd zuchtend neerzat met haar boodschappen.

In 1966 waren het nog voornamelijk studenten die de tientallen kamers - hoeveel het er precies waren heb ik nooit geweten, alleen dat ze per verdieping steeds kleiner werden - bevolkten. Maar daarna begonnen in het bewonersbestand gastarbeid en Surinaamse emigratie zich af te tekenen. Het huis werd een multiraciale samenleving, zoals de poes van mijn vriendin bemerkte toen ze bij mij logeerde. Bleek van schrik stoof het dier vanaf het platte dak mijn kamer binnen, toen ze daar voor het eerst van haar leven een zwarte man was tegengekomen.

Bij de eerste golf van Surinamers ging het niet goed. Diefstallen, vechtpartijen. De voordeur, die altijd open had gestaan, ging op slot. Dit kwam mij overigens goed uit, want zo werd de stroom bezoekers enigszins gekanaliseerd. Omdat mijn kamer zo fraai centraal gelegen was, was deze een vanzelfsprekend centrum van svb-activiteiten geworden; nu eens als nachtelijk uitvalscentrum voor plakploegen, dan weer als distributiepunt voor het plaatselijk orgaan (Kronstadt), maar altijd als vergaderplaats. De eerste bezoekers dienden zich niet zelden aan als ik net uit bed was; eenmaal, op een mooie lentemiddag, liet een aantal politieke vrienden zich niet door een dichte kamerdeur afschrikken en probeerde mijn kamer van de raamkant binnen te stappen, juist op een moment suprême dat ik met mijn liefste beleefde.

De kamer naast mij werd in die tijd bewoond door een zwaargebouwde, vriendelijke Surinaamse verpleegster. Wij hadden geen last van elkaar, behalve wanneer zij haar minnaar, een bleke en spichtige en kleine jonge Groninger op bezoek had, en haar doordringend gegiechel urenlang elke poging om tot klaarheid te komen over Man and Society in an Age of Reconstruction in de kiem smoorde.

Een grote kamer bleek in de winter niet geringe nadelen te hebben. Een ellendige oliekachel verspreidde enige warmte, maar minstens evenveel walm en stank. Het duurde als het vroor bovendien drie uur voordat de kamertemperatuur op kamertemperatuur was gekomen. Om deze periode ietwat te bekorten schakelde ik een geheim elektrisch kacheltje onder mijn bureau aan. Dit resulteerde in het doorslaan van de stop op het moment dat mijn hospita - die een aangrenzende kamer bewoonde - de stofzuiger aanzette. De olietank in de klerenkast raakte poreus en langzamerhand verspreidde een olievlek zich als een olievlek over het behang. Uiteindelijk bracht een gaskachel uitkomst. Als deze 's nachts buiten bedrijf was werd ze betrokken door mijn poes die haar als schuilhut voor muizenjacht gebruikte.

Na de Surinamers kwamen eerst de Tunesiërs, om ten slotte te worden opgevolgd door Turken, vaak al wat oudere mannen, die een hechter sociaal verbond vormden dan de voorgaande groepen. Geen van dezen stelde het zonder mijn hospita als vraagbaak, raadsvrouw en maatschappelijk werkster. Tien jaar geleden - ze was toen al op weg naar de zeventig - hield ze ermee op, en ging terug naar Amsterdam. Van haar had ik altijd minister moeten worden om haar daar een huis te verschaffen, maar gelukkig voor ons beiden (en voor Nederland in het algemeen) heeft het niet zo ver hoeven komen, en kraakte ze zelf een woning. Nu is ze alweer enkele jaren geleden gestorven. Als ik aan haar terugdenk, zint het me niet dat het huis na haar vertrek een dependance van de Sociale Academie, asca, is geworden. Het had beter verdiend.

Moral Economy

De huidige lievelingen van links zijn de ‘Nieuwe Sociale Bewegingen’, die je van de redactie van de Groene dan ook niet mag afkorten. Zij hebben helemaal de functie overgenomen die nog niet zo lang geleden was toegedacht aan studenten, of Fanons ‘verworpenen der aarde’. Het enthousiasme is nog nauwelijks aangetast door, bijvoorbeeld, het feit dat een van de uitvinders van de nsb's, Alain Touraine, zijn ontdekking in 1982 publiekelijk - nog wel in Nederland - heeft ingetrokken, noch door de ondergang van De Nieuwe Linie. Dit weekblad wilde zich in een zoveelste ‘Lazarus-act’ tot spreekbuis

van de nsb's maken, maar ging definitief ten onder toen uit een marktonderzoek bleek dat het potentiële publiek uit 1600 huishoudingen bestond.

Het enthousiasme voor de nsb's komt op maatschappijwetenschappelijk terrein tot uiting in de geprefereerde benadering van hun handelen: die van de moral economy. Handelingen worden verklaard uit motieven, en deze worden teruggebracht tot karakteristieke standaarden van rechtvaardigheid en billijkheid. Dat er een zeker parti pris in deze benadering schuilt, komt naar voren uit het feit dat ze wel op krakers, maar nooit op belastingontduikers wordt toegepast. Voor dezen lijkt de resource-mobilisation-benadering gereserveerd, ooit door mij vertaald als ‘gelegenheids’-theorie: naarmate mensen of groepen over meer mogelijkheden tot bepaalde gedragingen beschikken, is het waarschijnlijker dat ze daartoe overgaan. De beide benaderingen sluiten elkaar niet helemaal uit, en beide kennen vulgaire en verfijnde versies. Men kan ze niet reduceren tot de alternatieven ‘macht’ en ‘ideologie’.

Dit alles speelde door mij heen, toen ik in allerlei berichten over het ‘revolutionair proces’ in Suriname, de naam tegenkwam van Arthur ten Berge, beurtelings omschreven als ‘harde stalinist’, ‘leidende figuur in de Revolutionaire Volkspartij’ en ‘een van de breinen achter Bouterse’. In 1983 dook zijn naam definitief op, nu als hoofdman van het ‘Vernieuwings Komitee Wetenschap’, dat de revolutie op de Surinaamse Universiteit voor zijn rekening nam, het onderwijs wist lam te leggen, en de kroon op het werk zette met het laten doodschieten van zijn voornaamste tegenstander dr G. Leckie.

Het optreden van de Nieuwe Sociale Beweging van sergeant Bouterse lijkt niet zo gemakkelijk te interpreteren in termen van de moral-economy-benadering. Bouterse is een machthebber op zoek naar een ideologie om die macht te legitimeren, zoals Mulisch een geëngageerd schrijver is op zoek naar een engagement met een

populaire linkse zaak. Lieden als Ten Berge hebben Bouterse blijkbaar vóór, en tot het bloedbad, ideologisch mogen inspireren. Of ze dat nog lang daarna zullen blijven doen, is, gezien de opeenvolgende wisselingen in politiek uniform van de Surinaamse caudillo, de vraag.

Arthur ten Berge kende ik goed. Bijna twee jaar deelde ik een kamer met hem op het Sociologisch Instituut te Groningen, aan het eind van de jaren zestig. Hij was toentertijd de karikatuur van een Nijmeegse socioloog. De imperialismetheorie van Lenin zou hij gaan toepassen op het marxisme en de School van Frankfort, en hij speelde een merkwaardige dubbelrol tussen staf en de kleine ‘radicale’ studentengroepering die zich de ‘Frente voor de Bevrijding van de Sociologie’ had genoemd, onder inspiratie van de nu al weer vergeten Papa Godet. Op die kamer, geconfronteerd met de vraag zijn wartaal uit te leggen of zijn treurige intriges nader te verklaren, liet hij vaak lange stiltes vallen, gevolgd door betuigingen van beterschap. Van wetenschapsbeoefening kwam nooit ook maar iets terecht. Vermoedelijk dank zij z'n populariteit bij de Frente is zijn tijdelijke aanstelling nog een keer verlengd, tot hij besloot zijn krachten te gaan wijden aan de opbouw van Suriname. Dat moet in het begin van de jaren zeventig zijn geweest. Daarna hoorde ik nooit meer iets over hem. Tot acht december 1983. Als ik nu, uit de verte, de berichten uit Suriname verneem, denk ik dat er misschien wel niets veranderd is. Gekuip met comités, wartaal over revolutie en imperialisme. Papa Godet zal wel vervangen zijn door de lidér maximo met zijn ‘Cubaanse ontwikkelingsmodel’, dat op twee benen loopt dank zij een jaarlijkse subsidie van f7,5 miljard door de Sovjetunie. Volgens een bekend methodologisch voorschrift van Karl Marx is de anatomie van de mens de sleutel tot de anatomie van de aap. De vraag is dus niet hoe iemand ertoe komt het afmaken van politieke tegenstanders met de kogel niet alleen aan te bevelen, maar ook in praktijk te brengen. De vraag is eerder hoe al die andere min of meer vriendelijke