Bos en Tichelaar wilden bij de formatie niet het beleid van Balkenende, maar de opmars van de SP bestrijden.

Al vóór de uitslag van de Statenverkiezingen gaf PvdA-fractievoorzitter Tichelaar te kennen dat hij schoon genoeg heeft van nakaarten over de formatie, in het bijzonder als het gaat om de uitsluiting van de SP. Dat kan ik mij wel voorstellen: het is niet aangenaam om te reconstrueren hoe de PvdA zich door het CDA, met stille hulp van de CU, in het pak heeft laten naaien.

Zo’n reconstructie begint inderdaad met de uitsluiting van de SP. GroenLinks sloot zichzelf uit, een misser van formaat voor rekening van lijsttrekker Femke Halsema. Maar de SP niet. Jan Marijnissen kreeg in zijn gesprek met Jan Peter Balkenende te horen dat hij het ‘echt moest doen met het CDA wat hier zit’. Geen programmatische compromissen.

Bos en Tichelaar hebben in de uitsluiting van de SP berust, zoals ze gemakkelijk genoegen namen met de zelfuitsluiting van GL. Ze ontkenden daarmee niet alleen een programmatische eenheid van links, maar leverden de PvdA (-9 zetels) over aan het CDA, dat het verlies van drie zetels als overwinning vierde.

CDA-informateur Hoekstra werd het zo wel erg gemakkelijk gemaakt. Zoals staatsrechtgeleerde Joop van den Berg uiteenzet in het maartnummer van Socialisme en Democratie: Hoekstra liet na vast te stellen of een kabinet met de SP onmogelijk was. Een zonderling verschil met de wijze waarop indertijd de Fortuyn-partij moeiteloos tot de regering werd toegelaten.

Daarna kwam de formatie. In de politicologische literatuur is een aparte kast bestemd voor groepsdenken. Als je een aantal mensen opsluit om op korte termijn tot een besluit te komen, dan neigen die ernaar één oplossing als de ideale te omarmen, en andere, wellicht betere, buiten beschouwing te laten. De les van zulke analyses is dat men ervoor moet zorgen zo’n situatie te vermijden.

Maar na de informatie van Hoekstra sloten de onderhandelaars zich onder leiding van de volgende informateur, Herman Wijffels (CDA), juist op. In de media is dit verwelkomd als een voorbeeldige manier om tot een nieuw kabinet te komen. Veel journalisten hebben nu eenmaal niet veel weet van de mechanismen van de macht.

Hier echter werd groepsdenken willens en wetens georganiseerd. Je moet dan wel heel sterk in de schoenen staan om buiten de onuitgesproken consensus te treden. Wijffels maakte dat vrijwel onmogelijk door de deelnemers te verplichten niet over hun onderlinge verschillen te spreken maar over wat zij ‘samen’ zouden willen – vijf ‘christenen’ tegen twee ‘socialisten’.

Het CDA had een duidelijke strategie, waarop Hoekstra en Wijffels hun stempel drukten. Na de voor het CDA desastreus verlopen gemeenteraadsverkiezingen van vorig jaar is daar binnenskamers besloten dat Balkenende zijn neoliberale ramkoers althans naar buiten toe moest wijzigen. Meer ‘samen’. Balkenende en Verhagen moesten zich tegen heug en meug schikken.

De onnozelheid van de PvdA daarna blijkt wel uit het feit dat Bos niet naast Wijffels een informateur uit de PvdA nodig achtte. Dankzij de door Wouter Bos en zijn entourage gemonopoliseerde verkiezingscampagne van de PvdA bleef het verlies van het CDA tot drie zetels beperkt. De PvdA leed een drie keer zo grote nederlaag, voornamelijk omdat de oppositie van de SP tegen het beleid van Balkenende veel overtuigender was geweest.

Bos en Tichelaar zijn de formatie ingegaan met maar één uitgangspunt: kost wat kost meeregeren. Niet het beleid van Balkenende maar de opmars van de SP moest worden bestreden, door de laatste als regeringspartner uit te schakelen. Dat is de enige logica die valt af te lezen uit het optreden van de beide onderhandelaars, tenzij men hen voor dommer houdt dan ze zich voordoen.

Voor deelname is een ongehoorde prijs betaald. De niet eens in het regeerakkoord opgenomen afspraak om een parlementair onderzoek naar de Nederlandse steun aan de oorlog tegen Irak uit te sluiten, is daar maar één voorbeeld van. Maar het is niet de enige stellige belofte aan de kiezers die de PvdA heeft gebroken.

Levert deze strategie ook iets op? De uitslag van de Statenverkiezingen toont dat allerminst aan.
Bos heeft gefaald als leider van de oppositie, hij heeft de verkiezingen voor de Tweede Kamer verloren en de PvdA nodeloos, en door stellige verkiezingsbeloften te loochenen, een tweederangsrol in een CDA-CU-kabinet bezorgd. Resultaat bij de Provinciale Statenverkiezingen: nóg een verkiezingsnederlaag.

Bart Tromp in Het Parool, 8 maart 2007