2

Het Nederlands kent geen gelijkwaardige woorden. Bourgeois vertalen wij met ‘burger’, en citoyen met ‘staatsburger’. In onze taal lijkt het erop dat de staatsburger de burger is onder de schijnwerper van de politiek. In het Frans daarentegen staan citoyen en bourgeois tegenover elkaar. Die tegenstelling is het thema van de politieke filosofie van Jean-Jacques Rousseau. De ‘burger’ is in zijn theorie geprogrammeerd om het eigenbelang na te jagen. De ‘staatsburger’ daarentegen zet zich in voor het algemeen belang. Hoe nu kunnen ‘burgers’ ‘staatsburgers’ worden - dat is de eerste vraag die Marcel van Herpen in zijn boek stelt.3 Om die vraag te beantwoorden onderwerpt hij de ideeën van Rousseau, Friedrich Schiller, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Ludwig Feuerbach en vooral: Karl Heinrich Marx, aan een kritisch onderzoek. Maar deze vraag kan niet worden beantwoord zonder dat eerst een andere is gesteld (en bevredigend beantwoord). Worden ‘burgers’ ‘staatsburgers’ omdat ze zich aangesproken voelen door bepaalde zedelijke overwegingen? Of is die transformatie het resultaat van een andere inrichting van de maat-

schappij, van een afweging in termen van welbegrepen eigenbelang wellicht? Aan deze feitelijke probleemstelling gaat met andere woorden een andere, filosofische, vooraf: die naar de verhouding tussen ethiek en politiek.

Met deze twee vragen heeft Van Herpen het zich niet gemakkelijk gemaakt. Hij heeft dan ook veel ruimte nodig om tot een antwoord te komen. Die ruimte wordt vooral gevuld met een uitvoerige beschrijving van de allerjeugdigste geschriften van Marx - de enige overigens waarin deze zich min of meer rechtstreeks met de verhouding tussen ethiek en politiek bezighield.

Van Herpen geeft Marx op alle mogelijke manieren het voordeel van de twijfel. Op kousevoeten marcheert hij steeds maar weer om het standbeeld van de Rijnlandse denker heen. Maar zijn slotsom is even beslist als afdoende. In zijn visie op de relatie tussen ethiek en politiek is Marx niet een man van de negentiende, maar van de achttiende eeuw; iemand die net als de filosofen van de Verlichting vrijwel alle ethische vraagstukken afwentelt: de morele vervolmaking van de mens is een project dat geheel en al afhankelijk is van de wijze waarop de samenleving wordt ingericht.

Er schuilt een zekere ironie in het feit dat Van Herpen uiteindelijk tegenover het politieke denken in de traditie van Rousseau, Hegel en Marx dat van een andere filosoof uit de achttiende eeuw plaatst: Immanuel Kant. Die ironie wordt nog versterkt als men bedenkt dat het portret van Rousseau de studeerkamer van de Koningsbergse (nu: Kaliningradse) filosoof opfleurde.

Kant vond dat staat en politiek er niet waren om de mensen (‘staatsburgers’) zedelijk te vervolmaken. Van Herpen citeert hem instemmend: ‘Niemand kan mij dwingen op mijn manier gelukkig te zijn, maar ieder mag zijn gelukzaligheid zoeken op een manier die hem zelf goeddunkt, wanneer hij maar aan de vrijheid van anderen [...] een soortgelijk doel na te streven [...] geen afbreuk doet.’

Dat is heel andere taal dan die waarin de staat als zedenmeester optreedt - zoals bij Rousseau, maar in feite ook bij Marx. Van Herpen noemt in dit verband de houding van Marx ten aanzien van de mensenrechten tweeslachtig. Aan de ene kant beschouwt hij alle recht als historisch en maatschappelijk bepaald. Een natuurrechtelijke fundering van de mensenrechten wijst hij op deze grond af. Sterker nog: ‘mensenrechten’ zijn in zijn visie niet meer dan een uitdrukking van de burgerlijke samenleving met zijn scheiding tussen de mens als citoyen en de mens als bourgeois. Aan de andere kant echter ziet Marx de mensenrechten gerealiseerd door de afschaffing van het privé-eigendom, die een eind moet maken aan de tegenstelling tussen staat en maatschappij, tussen ‘burger’ en ‘staatsburger’. Ik vind ‘tweeslachtig’ hier niet het juiste woord. Want in feite staat de idee van mensenrechten, als onvervreemdbare garanties van de autonomie van het individu, haaks op die van de ‘Aufhebung’ van de burgerlijke maatschappij en staat. De taal van de mensenrechten laat zich niet vertalen in die van Marx. Zowel in zijn vroege als in zijn late werk beschouwde Marx ‘mensenrechten’ nooit anders dan als vormen van ideologie waarmee de burgerij haar privileges beschermde. In die kritiek van Marx zat toen veel waarsen dat mag niet vergeten worden. De meeste mensen in Engeland, Frankrijk, Duitsland of Nederland (om maar een voorbeeld te noemen) hadden in zijn tijd niet eens het formele recht om te stemmen. Aan de andere kant was de veel grotere fout van Marx zijn utopisme: de gedachte namelijk dat - als het privé-eigendom van de produktiemiddelen maar eenmaal was afgeschaft - eigenbelang identiek zou worden met algemeen belang, de bourgeois omgetoverd zou zijn in de citoyen.

De verdienste van dit boek is dat het de achtergronden van het vroege politieke denken van Marx op heldere wijze in kaart brengt. Dat de auteur veel in het origineel heeft gelezen verraadt zich ook in allerlei germanistische zinswendingen. Afgezien daarvan is het boek

goed geschreven en aangenaam van toonzetting: hier wordt uitgelegd, niet veroordeeld of toegejuicht.

Deze verdiensten echter zijn tegelijk zwakheden. Wat Van Herpen naar voren brengt is door andere auteurs eerder uitgezocht en beschreven. Hoewel hij geen ‘Nederlands marxist’ is - alleen al afgaande op het feit dat hij óók literatuur over Marx heeft bestudeerd die door ‘marxisten’ altijd wordt genegeerd - valt het op, dat hij blijkbaar schrijvers als Talmon en Kolakowski niet kent, die juist op het terrein dat hij hier onderzoekt standaardwerken hebben geschreven.4

Dat neemt niet weg dat Van Herpen op eigen kracht tot zijn conclusies is gekomen, zoals men ook via Den Helder en IJmuiden van Enkhuizen naar Hoorn kan zeilen. Het teleurstellende van het boek (welgeteld het vijfde Nederlandse werk dat in het jubeljaar 1983 naar aanleiding van de honderdste sterfdag van Marx verscheen) ligt uiteindelijk meer in de zwakheid waarmee Van Herpen zijn eigen meningen naar voren brengt. Hij houdt er twee op na. In de eerste plaats wijst hij de kritiek van Marx op de mensenrechten af. Hij doet dat in het kader van een verdediging van de verzorgingsstaat. Maar juist hier is zijn betoog te summier.

In de tweede plaats keert hij zich tegen de gelijkstelling van kapitalisme en markteconomie. Hij noemt deze - naar mijn mening terecht - de grote fout van links, en een fout die al bij Marx is te vinden. Volgens hem is socialisme te realiseren door vermaatschappelijking van de produktiemiddelen via het Zweedse model van vermogensaanwasdeling, niet door afschaffing van de markt. Zonder er blijk van te geven dat hij zich dit bewust is volgt hij hier een soortgelijk argument als de Britse socioloog John Stephens in zijn The Transition from Capitalism to Socialism.5 Maar ook hier werkt Van Herpen zijn these te weinig uit.

In een boek waar aan de economische ideeën van Marx vrijwel geen aandacht wordt geschonken, valt dit denkbeeld, ook al wordt het aan Marx toegeschreven, al

te zeer uit de lucht. Na alle uitleggerij van de achtergronden van het denken van Marx lijkt de schrijver niet meer goed toe te komen aan de adstructie van zijn eigen ideeën. Voor een volgend boek van Van Herpen wens ik hem dan ook navolging toe van het motto dat Greshoff aan zijn gedichten gaf: Geen orgeltoon, maar uw persoon.

4

Met de faam van Marx is het, zeker in de afgelopen vijfentwintig jaar wat vreemd gesteld geraakt. Hij wordt gevierd als filosoof, kennistheoreticus, socioloog of kunstkenner, maar vrijwel nooit op het gebied waar zijn meer solide en substantiële wetenschappelijke bijdragen te vinden zijn: dat van de theoretische economie. Niet dat het de bedoeling van Marx was beroemd te worden als beoefenaar van de ‘politieke economie’, zoals het toen heette. Hij meende dat hij met deze wetenschap zijn gelijk over de onvermijdelijkheid van het socialisme kon bewijzen in termen waar ook de heersende klasse niet omheen zou kunnen. Om die reden en geen andere stortte hij zich erin.

Zijn vesting was de leeszaal van het Britse Museum, waar hij kon werken mede dank zij de invloed van Panizzi, een andere politieke immigrant die er hoofdbibliothecaris was, en dat ambt combineerde met het voortzet-

ten van zijn conspiratieve activiteiten. Die leeszaal was bovendien de koelste plek van Londen in de zomer, en Marx ontliep er zo ook de huiselijke bekommernissen op de twee zolderkamertjes met vrouw, gedienstige, kinderen en schulden. Op 2 april 1851 schrijft hij aan Engels in Manchester: ‘[...] Ik ben nu zover dat ik in vijf weken met de hele economische troep klaar ben. Als het zover is, ga ik thuis de economie uitwerken en me in het Museum op een andere wetenschap werpen. Het is me beginnen te vervelen. Au fond heeft deze wetenschap sinds A. Smith en D. Ricardo geen vooruitgang meer geboekt [...].’8

Dit is om twee redenen een intrigerende passage. In de eerste plaats weten wij nu dat Marx niet in vijf weken gereed kwam met ‘die economische troep’. De rest van zijn leven zou hij doorgaan met boeken over economie op te kauwen en uit te spugen, maar ermee klaargekomen is hij nooit.

Het meest intrigerend echter is de mededeling van Marx dat hij zich eigenlijk op ‘een andere wetenschap’ wil gaan werpen. Welke zou dat zijn? En waarom wilde Marx zich na de politieke economie op iets geheel anders werpen? Om die vraag te kunnen beantwoorden is het dienstig te beseffen dat Marx de politieke economie werkelijk alleen maar bestudeerde omdat hij meende dat deze de juistheid van zijn theorie van de revolutie zou kunnen ondersteunen. In den beginne was het niet de economie zelf die hem interesseerde.

Maar daarnaast was Marx een man die zich nooit tot één onderwerp, hoe ingewikkeld ook, kon beperken. Altijd liet hij zich op zijwegen leiden, en de enorme bibliotheek van het Britse Museum was voor hem een doolhof. Geen onderwerp was er, of hij verdiepte zich erin en bemoeide zich ermee. Maar op grond van zijn bewaard gebleven aantekeningen lijkt aannemelijk te zijn dat die ‘andere wetenschap’ geen andere is geweest dan de geologie.

Op het eerste gezicht is dat een merkwaardige keus.

Merkwaardig, omdat wij niet meer weten wat in de vorige eeuw tot de verbeelding sprak. Toentertijd was de geologie een revolutionaire wetenschap, die het bijbelse beeld van de wereld aan diggelen had gegooid. De mogelijke parallellen tussen geologische en politieke bewegingen werden door Marx heel serieus genomen. Hij was daarin trouwens niet de enige. In de vroege ontwikkeling van de moderne geologische wetenschap stonden ‘vulkanisten’ en ‘neptunisten’ tegenover elkaar. De ‘vulkanisten’ zagen in aardbevingen en uitbarstingen van vulkanen de doorslaggevende gebeurtenissen in de geschiedenis van de wereld: de ‘neptunisten’ meenden daarentegen dat het de geleidelijk werkende krachten van water en zee waren die het aanzien van de aarde bepaalden. Goethe was een uitgesproken neptunist, die zelfs niet wilde weten dat basalt van vulkanische oorsprong was. Richard Friedenthal, zijn biograaf (en die van Marx) verhaalt hoe de Duitse Olympiër zich ooit tijdens een reis van Marienbad naar Weimar toornig verhief toen hij een verdacht uitziende rots in het oog kreeg en boos morde: ‘Da steckt ja auch wieder der Basalt sein verfluchten Mohrenkopf heraus.’9

Het spreekt bijna vanzelf dat Marx een vulkanist was. Zijn theorie van de revolutie die even onontkoombaar als catastrofaal moet zijn, probeert zijn overtuigingskracht óók te ontlenen aan het grote voorbeeld van de wereld der natuur. Hoezeer Marx zijn beeld van maatschappelijke verandering baseerde op zijn verwerking van geologische handboeken zal pas duidelijk worden als, na het aanbreken van het jaar 2000, eindelijk zijn volledig werk, met inbegrip van zijn notitieboeken, zal zijn gepubliceerd. Zeker is wel dat in de studies van Marx die hij voltooid heeft, geen enkel argument is te vinden dat de noodzaak van een revolutie aannemelijk maakt. Zijn vulkanisme is niet het resultaat van zijn geleerde studies, maar vormt er het uitgangspunt voor.

6

Of ik opnieuw door de hoofdingang van het Palast-hotel wil binnenkomen? Dan kunnen de fotografen eerst scherp stellen, voordat ze mijn officiële verwelkoming door professor Rolf Reissig, de directeur van het Instituut voor Wetenschappelijk Socialisme, vastleggen. Nu, dat liet ik mij geen twee keer vragen.

Zo begon voor mij de ‘Internationale Wissenschaftliche Konferenz des Zentralkomitees der Sozialistischen Einheitspartei Deutschlands’ over ‘Karl Marx und unsere Zeit’, die vanaf 16 april 1983 in Oost-Berlijn (officieel: Berlin Hauptstadt der ddr) plaatsvond. De pvda had mij daarheen afgevaardigd, omdat ik niet hoog genoeg ben om een verkeerd politiek gewicht aan onze deelname te kunnen hechten, maar te veel van Marx afweet om er alleen als partijrund bij te zitten.

Om de conferentie te doen slagen, heeft het Centrale Comité van de sed moeite noch kosten gespaard. 's Morgens tussen half negen en negen uur wordt het verkeer stilgelegd, zodat wij, Marx-kenners, in onze limousines ongehinderd de achthonderd meter tussen het Palast-hotel en het Palast der Republik kunnen afleggen. Van de drie beschikbare automerken - een te Moskou ontworpen Amerikaanse slee uit de jaren vijftig, een buitenmodel Volvo dat in het Westen niet geleverd wordt en een Italiaans gemodelleerde Tsjechische Tatra - krijg ik een van de laatsten, alsmede een chauffeur, een tolk en iemand om mijn tas te dragen. Professor Reissig zit bij al mijn copieuze maaltijden aan als intellectuele gesprekspartner. Elke morgen legt hij twintig kilometer af om met mij te ontbijten, en elke avond, na het souper, reist hij twintig kilometer terug, naar huis.

Het lag voor de hand dat de communistische beweging de honderdste sterfdag van Marx niet ongemerkt zou laten passeren. Maar een passende viering werd door ten minste twee factoren ten zeerste bemoeilijkt. In de eerste plaats is de communistische beweging geen eenheid meer. Ten tweede kent ze, ook daardoor, geen erkende leidende partij. Integendeel, veel communistische partijen zijn er als de dood voor dat de Sovjetrussische partij, de cpsu, zich die rol toch weer probeert toe te eigenen. Het partijjargon is aan die vrees aangepast: ‘internationalisme’ is een ander woord geworden voor Sovjetrussische hegemonie.

Onder deze omstandigheden zou zo'n conferentie in Moskou onmogelijk kunnen plaatsvinden. En zelfs in Oost-Berlijn zou ze alleen maar kunnen slagen als elke verdenking van manipulatie in de richting van een erkenning van ‘de leidende rol van de cpsu’ bij voorbaat was uitgesloten. Het doel van de conferentie was klaarblijkelijk: zo veel mogelijk communistische en socialistische partijen deel te laten nemen. Inhoud en organisatie waren daarop (en daarop ook alleen) afgestemd. Dus was de enorme foyer van het Palast der Republik omgebouwd tot een vergaderplaats, waar alle deelnemers aan dezelfde reusachtige vierkante tafel zaten. Van enige hiërarchie in de rangschikking, en dus ook van een heimelijke suggestie van hegemonisme, kon zo geen sprake zijn. De deelnemers zaten bovendien alfabetisch-lexicografisch naar nationaliteit gerangschikt - tenzij uit hetzelfde land twee partijen kwamen, die elkaar onder normale omstandigheden naar het leven staan. De Marx-kenner van de Iraakse Communistische Partij zat dus heel ver af van de Marx-kenner van de Iraakse Baathpartij. Het toeval wilde echter dat de alfabetisering van de tafelschikking ertoe leidde dat de leider van de delegatie van de cpsu, Grigori Romanov, recht tegenover Erich Honecker en het Politbureau van de sed zat. Honecker en de zijnen traden bij toerbeurt als technisch voorzitter op. Romanov zei niets, zelfs de toespraak van

de cpsu werd door een trawant uitgesproken. Al die dagen zat de partijbaas van Leningrad daar, met de armen over elkaar achterovergeleund in zijn stoel, een ongelofelijke arrogantie uitstralend. Zijn houding leek niets anders uit te drukken dan de overtuiging dat je een karweitje als dit het best aan ‘onze Duitsers’ over kunt laten.

Iedere deelnemer kreeg vijftien minuten het woord, en dat woord werd desnoods in het Koreaans vertaald, waarna de redevoering de volgende dag in Neues Deutschland, de partijkrant van de sed, werd afgedrukt, compleet en met een foto van de spreker. Hiermee is meteen het hele conferentieprogramma genoemd. Van debat was geen sprake; niet alleen omdat dat technisch moeilijk zou zijn geweest, maar waarschijnlijk vooral omdat dan pas goed aan het daglicht zou treden hoezeer de meer dan honderd en veertig aanwezige partijen met elkaar van mening verschilden.

Zelfs onder deze voorwaarden ontbrak de Communistische Partij van China, een gemis dat niet kon worden goedgemaakt door de aanwezigheid van tientallen Moskou-getrouwe dwergpartijtjes. Ook de meeste sociaal-democratische partijen hadden het laten afweten. Angst om toch voor het karretje van de sed gespannen te worden had het gewonnen van de behoefte om de politieke erfenis van Karl Marx niet te laten monopoliseren door de communisten.

De redevoeringen van de meeste communistische partijen en ‘bevrijdingsbewegingen’ bevatten over Marx - vrijwel steeds in één adem genoemd met Lenin - alleen maar volstrekt uitgesleten clichés. Erich Honecker sloeg in zijn openingsrede de toon aan waarvan niet meer werd afgeweken: ‘Die Lehre von Karl Marx ist allmächtig weil sie wahr ist.’ Eigenlijk toonde deze conferentie van de vertegenwoordigers van de verworpenen der aarde (die voor een kwart uit dictatoren en voor driekwart uit dictatoren in spe bestonden) duidelijker dan wat ook

aan, dat Marx na honderd jaar voor die kant werkelijk helemaal dood is.

Zo deed zich het merkwaardige verschijnsel voor dat de enigen die over het eigenlijke onderwerp spraken vertegenwoordigers waren van sociaal-democratische partijen. Professor Tamburrano van de Italiaanse psi legde vriendelijk uit, dat de theorieën van Marx noch toepasbaar, noch bedoeld waren voor de ‘Derde Wereld’ en onze tijd, en hij citeerde Gramsci, die de Russische revolutie ‘een revolutie tegen Het Kapitaal van Marx’ heeft genoemd. Sven Ove Hansson van de Zweedse Sociaal-democratische Arbeiderspartij toonde aan dat Marx een tegenstander was van censuur, dictatuur en onderdrukking, en een voorstander van persvrijheid, democratie en pluralisme. Deze rede werd algemeen als onbeleefd beschouwd. Zelf bracht ik de conferentie voor de eerste en de laatste keer in die week tot vrolijkheid door naar voren te brengen dat de door alle andere sprekers onveranderlijk aangeduide ‘grootste zoon van het Duitse volk’ toch maar een halve Nederlander was. De rest van mijn rede, waarin ik de gecompliceerde relatie belichtte tussen Marx en de sociaal-democratie, hem tekende als een van de grondleggers van die beweging, maar daarna aan de hand van een aantal actuele politieke thema's uiteenzette dat hij daarvoor niet meer actueel is, vonden ze niet om te lachen.14

8

De polemicus Marx: er blijft vrijwel niets anders over. Daarom is het eigenlijk onmogelijk er een afzonderlijk essay over te schrijven. Het Groot Woordenboek der Nederlandse taal definieert ‘polemiek’ als ‘pennestrijd of twistgeschrijf, inzonderheid op wetenschappelijk gebied’. Met de mogelijke uitzondering van Lenin is er geen politieke denker die er zozeer recht op kan doen gelden de ‘polemicus par excellence’ te worden genoemd. Het bij zijn leven gepubliceerde en ongepubliceerde werk van Marx is uiterst polemisch van toon, en een niet onaanzienlijk deel ervan is welbewust ontworpen en uitgevoerd als ‘pennestrijd’ en ‘twistgeschrijf’.

De eenvoudigste weg om deze karakteristiek van het oeuvre te verklaren is op zoek te gaan naar het karakter van de man die het schreef. Een geliefkoosd familiespelletje van de Victoriaanse burgerij was het elkaar afnemen van de biecht: elk familielid moest dan opschrijven wat zijn (of haar) favoriete deugd, ondeugd, schrijver, dichter, naam, kleur, held, bezigheid, enzovoorts was. Ook in huize Marx heeft men elkaar zo de maat genomen. In de confessio van Marx toont hij zich een kind van zijn tijd (uw favoriete deugd in een vrouw: zwakheid). Als zijn voornaamste karaktertrek noemt Marx in datzelfde lijstje doelgerichtheid; en ‘te strijden’ zijn idee van geluk.19 De combinatie doet ironisch aan: zijn hele leven streefde Marx één doel na, maar hij liet er zich onmiddellijk van afleiden zo gauw er wat ‘te strijden’ viel. Wat hebben wij dan nog te graven en te boren als Marx zelf zo helder de sleutel tot zijn polemisten-roeping tekent?

Er is hier echter meer aan de hand. Want de polemische inslag van Marx kwam hem wel uiterst goed te stade in het intellectuele milieu van de jong-Hegelianen waarin hij geestelijk rijpte. Voor hen was taal, discours, de hoogste manifestatie van de samenleving, van de werkelijkheid. Kritiek op de maatschappelijke verhoudingen werd dwangmatig opgevat als kritiek op filosofische betogen over de maatschappij. ‘Maatschappijkritiek’ (een germanisme dat in de jaren zestig in Nederland werd geïntroduceerd) kon maar op één manier beoefend worden: als tekstkritiek. Deze gedachtengang gaat uit van een origineel fenomenologisch gezichtspunt: de wereld is niet; ze doet zich aan ons voor. En de hoogste, meest rationele vorm waarin dat gebeurt is de filosofische voorstelling van die wereld, zoals die op een bepaald moment in de geschiedenis toonaangevend is. Als dit het ene uitgangspunt van de jong-Hegelianen is, dan is het andere dat in de tekst die gekritiseerd wordt, altijd een verborgen waarheid ligt; verborgen voor de auteur, maar niettemin

een uitdrukking van een feitelijke stand van zaken. Het gaat er voor de kritische critici dus om deze verborgen waarheid als de eigenlijke kern uit de tekst te distilleren. Het model van deze werkwijze werd geleverd door de kritiek van Feuerbach op Hegel. Voor Marx was deze een bevrijding: zo werd het hem mogelijk tegelijk Hegel te kritiseren én de voornaamste uitgangspunten van Hegel blijvend te accepteren. Maar de invloed van Feuerbach had nooit zo groot kunnen zijn, als Marx en zijn vrienden al niet hadden zitten wachten op een vertoog als dat van Das Wesen des Christentums.

Marx schreef zijn ‘proefschrift’ (in Nederland zou gesproken zijn van een ‘doctoraalscriptie’) over de wijsbegeerte van Democritus en Epicurus. Beide Griekse filosofen leefden na Plato en Aristoteles, en beiden lieten slechts brokstukken na. Onverveerd componeerde Marx uit die brokstukken twee complete filosofieën over de wereld. Hij doet dat vooral om een principieel verschil tussen Democritus en Epicurus te demonstreren. Aan de feitelijke teksten (en wat daaraan ontbreekt) liet Marx zich weinig gelegen liggen. Het gaat er niet om, zo schrijft hij met zoveel woorden, wat deze of gene filosoof zelf gezegd of geschreven heeft, en nog minder om wat in den gemene doorgaat voor zijn leer. Het gaat erom wat ‘het wezen’, de kern, van die filosofie is. Marx schrijft dit vóór hij heeft kennisgemaakt met Feuerbachs werk. Maar hier vindt men al de methodologische grondslag van de polemische inslag in zijn werk.

De polemiek dient om de verborgen waarheid over de wereld aan het licht te brengen. Voor het eerst, en in nog weinig bewuste vorm, brengt Marx dit uitgangspunt in praktijk bij de al genoemde studie over Democritus en Epicurus. Nadat hij, als al zijn jong-Hegeliaanse vrienden, door de ‘vuurbeek’ was gelouterd (zoals de poëtische Engels het later zou uitdrukken), paste hij deze transformationele methode van Feuerbach20 toe op Hegel. Hij deelde Hegels conclusie dat diens filosofie de

hoogste en meest bewuste uitdrukking was van de toenmalige maatschappelijke werkelijkheid. Daaruit volgde echter dat die werkelijkheid het best gekritiseerd kon worden door de filosofie van Hegel aan te vallen. Maar die kritiek was geen kritiek in de betekenis waarin Kant dat woord had gebruikt: onderzoek naar de vooronderstellingen van een filosofisch stelsel. Integendeel: die vooronderstellingen, en het hele filosofische stelsel van Hegel aanvaardde Marx in grote lijnen. Het moet echter op z'n kop worden gezet, 180 graden worden gedraaid. Dan pas blijkt het waar te zijn.

Deze methode blijft Marx de rest van zijn leven toepassen: op de denkbeelden van andere socialistische denkers, op de theorieën van de political economists. Dit zou men de rationele kern van zijn polemische woede kunnen noemen. Het gaat niet helemaal op, maar veelal handhaaft Marx op dit niveau van polemiseren een beschaafde toon, en spreekt met achting over de auteurs van door hem gekritiseerde stelsels als Hegel, Ricardo of Saint-Simon. Zij zijn bovendien dood, en dat blijkt een zekere, zij het niet afdoende bescherming te bieden tegen het vitriool dat Marx anders in het rond spoot.

De transformatieve kritiek is echter niet de enige rationele kern van de polemiek in het werk van Marx. Er is een tweede: Karl Marx was een leerling van Antonio Gramsci. Hij opereerde naar een aantal inzichten die hij nooit met zoveel woorde