Lenins erfenis

DAAROVER ZOU HET GAAN, bijna precies 75 jaar na de Oktoberrevolutie: Waar was die goed voor geweest? En was Lenin een schurk geweest? " Voor honderd procent," zei Wim Thomassen, oud-burgemeester van Rotterdam, in de wandelgangen ondervraagd door de VPRO-televisie. Dat zal niemand wel zien, want het daarop volgende forum in Felix Meritis was, dankzij mijn voorzitterschap, niet spectaculair.

Pas aan het slot begon een gestaald kader door de antwoorden van een forumlid heen te schreeuwen. En degenen die in dat forum hadden moeten zitten, schitterden door afwezigheid. Marcus Bakker had laten weten dat het gespreksthema hem niet zo aanstond. Joop Wolff had door de telefoon geroepen: " Ach meneer, dat interesseert mij toch niet meer. Ik ben tegenwoordig in zaken."

Communisten van de oude stempel zaten dus niet in het forum. Maar hun afwezigheid werd ruimschoots goedgemaakt door Rene Dammen en Ger Harmsen. De eerste richt zaterdag aanstaande de NCPN op, de Nieuwe Communistische Partij Nederland. Ik vroeg hem of de nieuwe partij zich zou laten inspireren door het voorbeeld van Lenin en de Oktoberrevolutie, maar daarop volgde hetzelfde draaierige antwoord dat je vroeger van voormannen van de CPN als Bakker of Wolff had gekregen. Meer in het algemeen, stelde Dammen vervolgens, ging het erom dat socialisme tot nu toe niet was samengegaan met democratie en democratie niet met socialisme. Het ging er echter om beide te combineren; de grote politieke kwestie was hoe. Ik gaf hem de raad dan maar eerst die kwestie op te lossen alvorens aan een nieuwe partij te beginnen.

Ger Harmsen meldde minstens een keer dat hij al 35 jaar geleden uit de CPN was gestapt, maar daar was verder niets van te merken: hij bracht over Lenin en de Russische revolutie met verve vrijwel alle dooddoeners uit het marxistisch-leninistisch repertoire te berde. De Oktoberrevolutie had geen eind gemaakt aan een proces van democratisering in Rusland, dat met de Februarirevolutie was begonnen, want Rusland was niet rijp voor democratie. Zie maar naar de landen eromheen, die in het interbellum allemaal ook geen democratieen waren gebleven (alsof de toenmalige ontwikkelingen in Finland, Polen, de Baltische staten enzovoort los kunnen worden gezien van die in hun oppermachtige buurland). Lenin zelf was geen schurk geweest en de Rode Terreur was volkomen begrijpelijk als een reactie op de westerse interventie en de aanslag op Lenin en zijn bewind door de socialisten-revolutionairen (die Harmsen in overeenstemming met de traditie hardnekkig 'sociaal-revolutionairen' bleef noemen). Lenin zelf hield niet van de terreur en had gedacht de dictatuur van het proletariaat het karakter van een rechtsstaat te geven, maar dat was er door omstandigheden niet van gekomen. Enzovoort, enzovoort.

In zijn boek over Lenin constateerde Harmsen twintig jaar geleden dat 'de periode van Lenin en de periode van Stalin allerminst door een waterdicht schot gescheiden lijken te zijn'. Achteraf moet die passage blijkbaar eerder gelezen worden als een compliment aan Stalin dan als een negatief oordeel over Lenin.

Gelukkig kon de historicus Marc Jansen de feitelijke onzin uit Harmsens apologie wieden, maar voor een plaatsbepaling van Lenin en zijn erfenis waren wij zo nog geen stap verder gekomen. Die stap werd wel gezet door mr G.B.J. Hilterman, die althans hierin met Harmsen overeenstemde dat hij geen moreel oordeel over Lenin uit wenste te spreken. Dat was niet de taak van de politieke commentator en het was ook geen zinnige vraag. Was Napoleon een schurk geweest?

Maar in een realpolitische analyse kan men zich toch wel uitspreken over de gevolgen, over succes en falen van een bepaalde politieke onderneming, stelde ik daarna. Of Napoleon nu een schurk was geweest of niet, de gevolgen en prestaties van zijn regime waren niet alleen in Frankrijk nog steeds duidelijk aanwijsbaar. Hilterman vond echter dat Lenin niet met Napoleon mocht worden vergeleken, hoogstens met Robespierre. Aan een Napoleon was de voormalige SovjetUnie nog altijd niet toegekomen.

Het is mij altijd opgevallen, hoezeer de Bolsjewieken zich indertijd modelleerden naar de Franse Revolutie. In de jaren twintig bestond voortdurend angst voor een Thermidor, een contrarevolutionaire fase, en zowel in de stalinistische als in de trotskistische variant van de bolsjewistische mythologie bestond de angst voor een 'Rode Napoleon'. In de eerste werden Trotski en later maarschalk Toechatsjevski voor die post kandidaat gesteld (en vermoord); in de tweede Stalin zelf.

Volgens Hilterman werd in Rusland het model van de Franse Revolutie nog steeds gebruikt, zij het nu op een andere manier en met een andere waardering. Bij een recent bezoek had hij ontdekt dat serieuze onderzoekers de huidige toestand diagnostiseerden als het hopelijke begin van een Thermidor, met andere woorden: het einde van het Schrikbewind. In de Franse Revolutie duurde het Schrikbewind nog geen jaar; dat van Lenin en zijn opvolgers dus 72, als men de parallel met het grote voorbeeld doorzet.

Of wij met deze analogie veel opschieten bij het beoordelen van Lenins erfenis, weet ik niet. De ironie wil immers dat juist de ineenstorting van de Sovjet-Unie met terugwerkende kracht het traditionele beeld van de Franse Revolutie aan het vergruizelen is.