Machtsverval

MAG HET RUSSISCHE VOLKSCONGRES president Jeltsin nu van het Constitutionele Hof wel of niet afzetten? Het Hof heeft uitgesproken dat Jeltsins aankondiging voorlopig per decreet te regeren op punten in strijd is met de grondwet, maar dat dit geen afzettingsprocedure door het Volkscongres rechtvaardigt.

Dat is tenminste een interpretatie, die een andere niet uitsluit: dat het Hof zo de deur openzet voor een afzettingsprocedure, want met deze uitspraak kan de Opperste Sovjet, als ik het goed begrijp, besluiten het Volkscongres daartoe te machtigen. Het is een uiterst verwarrende toestand, waarin allerlei staatkundige lichamen elkaars bevoegdheden betwisten.

Sommige daarvan zijn nog rechtstreeks afkomstig uit de oude Sovjet-Unie, andere uit de overgangstijd; geen ervan is gebaseerd op een constitutie die recht doet aan de huidige werkelijkheid van Rusland. Het gevecht heeft nu juist zo'n constitutie tot inzet. Misschien tekent niets de toestand beter dan het feit dat het Constitutionele Hof zijn uitspraak niet baseerde op het decreet over 'een speciaal presidentieel bestuur' dat Jeltsin aankondigde, maar op de televisietoespraak van zaterdag die daarvan melding maakte. Het decreet is vandaag pas gepubliceerd en waarschijnlijk ook nu pas in definitieve vorm geformuleerd. Wat blijkt: Jeltsin is teruggekrabbeld, zonder dat er werkelijk duidelijkheid is geschapen. Die zou het referendum van 25 april moeten brengen, maar doordat de daaraan gekoppelde parlementsverkiezingen zijn vervallen, is het onmogelijk geworden dat hiermee het constitutionele conflict wordt beslecht.

Deze toestand leent zich voor uitgebreide juristerij en daarop komt veel commentaar in het Westen dan ook neer. Of het Volkscongres dit 'recht' heeft, of het Hof zich wel aan zijn boekje houdt, of Jeltsin zijn 'bevoegdheden' niet te buiten gaat. Zulke beschouwingen zijn niet of nauwelijks terzake. Ze gaan ervan uit dat er in Rusland een grondwettelijke werkelijkheid bestaat die hard, duidelijk en onbetwist is. Die is er niet. Het conflict tussen het Volkscongres en Jeltsin zal niet met constitutionele middelen beslecht worden, maar door brute macht - ook al wordt die met staatsrechtelijke foefjes aangekleed.

" Soeverein is wie over de uitzonderingstoestand beschikt," schreef de Duitse politieke denker Carl Schmitt tijdens de Republiek van Weimar. Eigenlijk was hij staatsrechtgeleerde, maar met dat zinnetje doelde hij niet alleen op de vraag hoe de uitzonderingstoestand in de grondwet is geregeld. Hij bedoelde er ook mee hoe het er feitelijk aan toe zou gaan en daarom is hij allereerst een politiek en niet een juridisch denker.

Het gaat om de vraag die de sceptische Hotspur in Shakespeares Hendrik II stelt aan zijn opgewonden bondgenoot Glendower, als die roept dat hij geesten op kan roepen." Dat geloof ik graag. Maar komen ze dan ook?"

Boris Jeltsin heeft nu een uitzonderingstoestand afgekondigd. Het doet er niet toe of hij dat volgens deze of gene niet binnen het kader van de bestaande grondwet heeft gedaan. Het doet er ook niet toe dat hij niet letterlijk de noodtoestand heeft uitgeroepen. Het gaat om de vraag of zjn definitie van de situatie in Rusland wordt geaccepteerd, of zijn decreten zullen worden gehoorzaamd en of de geesten komen als hij ze oproept.

De geesten, dat is hier de gewapende macht. De Dzjerzinski-divisie heeft opdracht gekregen in Moskou te blijven, voor het geval dat. Ongelukkiger kan het niet: stel je voor dat Jeltsin zijn gelijk moet krijgen dankzij troepen die genoemd zijn naar de oprichter van wat nu de KGB heet: Felix Dzjerzinski, een van de grondleggers van de communistische dictatuur.

De strijd om de macht in Moskou is adembenemend. Maar de macht waarom gestreden wordt, is steeds kleiner aan het worden. Het interne machtsverval van de voormalige communistische staten, dat is het grote en huiveringwekkende proces op de achtergrond van al dit politiek gekrakeel. De staat die almachtig leek toen de communisten nog heersten, blijkt na hun ondergang een uiterst zwak geheel, dat steeds minder in staat is zelfs maar de klassieke nachtwakerstaken uit te voeren.

Als gevolg daarvan zien wij de opkomst van een gangster-economie en van daarmee gelieerde nieuwe elites. Het verval van de staat betekent dat de regels van het maatschappelijk verkeer aan het veranderen zijn en wel in het voordeel van de gewetenlozen, de handige jongens en criminelen. Het recht van de sterkste begint het enige recht te worden.

Klein-Joegoslavie is hier het model. Daar zijn gangsters al bankier en zitten in heel West-Europa gezochte roofmoordenaars in het parlement; het openbaar bestuur en alle overheidsapparaten worden er bemand met partijgangers. Het grote schrikbeeld achter de huidige machtsstrijd in het Kremlin is dat democratie in het Oostblok de overgangsfase gaat worden van communisme naar nationaal-socialisme.