PERMANENTE STAATSGREEP

De Vijfde Republiek kan volgend jaar haar vijftigste verjaardag vieren. Zij kwam tot stand op 28 september 1958, toen 79,25 procent van de Franse kiezers bij referendum stemde voor een nieuwe grondwet. Achteraf is het verbazingwekkend hoe snel het toen ging. Eind mei was Charles de Gaulle tot premier benoemd om Frankrijk te redden. De leider van het Vrije Frankrijk in de Tweede Wereldoorlog had in 1946 gekozen voor politieke ballingschap, in het dorpje Colombey-les-Deux-Eglises. Maar zijn schaduw bleef hangen boven de Franse politiek.

In mei dreigde een staatsgreep door militairen in Algerije. President Rene Coty negeerde de beperkingen van zijn grotendeels ceremoniele ambt, stelde zich boven de politieke partijen, en deed een beroep op de toen 67-jarige brigadegeneraal b.d.. Als premier verwierf De Gaulle ruime volmachten van het parlement. Tussen juni en augustus liet hij een nieuwe grondwet opstellen, die een eind maakte aan het parlementaire stelsel van de Vierde Republiek. De wetgevende bevoegdheden van de volksvertegenwoordiging werden ingeperkt. De uitvoerende macht kwam vrijwel geheel en al te berusten bij een rechtstreeks gekozen president, die premier en ministers benoemde en ontsloeg, en naar believen het parlement kon ontbinden. Hij sloot internationale verdragen en beschikte over de mogelijkheid de noodtoestand uit te roepen, waarbij hij nog meer macht kreeg.

Francois Mitterrand, een van de onvermijdelijke politici in de Vierde Republiek, betitelde dit politieke stelsel in een gedenkwaardige frase als 'een permanente staatsgreep'. Maar toen hij in 1981 eindelijk zelf president werd, trok hij de Vijfde Republiek aan alsof het een maatpak was. Dankzij zijn formidabele bedrevenheid in de listen en lagen van de politiek, die hem de bijnaam 'le florentin', de Florentijn, opleverde, slaagde hij er zelfs in de overhand te houden toen de parlementsverkiezingen een rechtse meerderheid opleverden. In de periode van cohabitation die volgde, liet hij de premier die hij had moeten benoemen, Jacques Chirac, alle hoeken van de kamer zien.

Bij de daaropvolgende presidentsverkiezingen delfde de laatste het onderspit. Aan het begin van het televisiedebat tussen de twee kandidaten verklaarde Chirac dat Mitterrand slechts kandidaat was voor het presidentschap, en dat hij hem daarom niet met 'meneer de president' zou aanspreken. Waarop Mitterrand hoffelijk antwoordde: 'Zoals u wilt, meneer de burgemeester van Parijs.' Zo win je verkiezingen.

En dat deed Chirac uiteindelijk ook. Van zijn verkiezingsprogramma toen is, nu hij bijna weg is, niets terechtgekomen. Het enige wat hem siert, is dat hij de presidentiele ambtstermijn heeft teruggebracht van zeven tot vijf jaar.

De opvolgingsstrijd is in volle gang. Aan de linkerzijde heeft de in alle opzichten knappe Segolene Royal de kandidatuur verworven. Ze heeft alle 'olifanten' - de hoofdmannen van de Parti Socialiste - gepasseerd door zich op te werpen als frisse buitenstaander, een goede leerling van Mitterrand. Aan de rechterkant heeft Nicolas Sarkozy, ooit de politieke zoon van Chirac, dezelfde manoeuvre uitgehaald.

De Vijfde Republiek is een plebiscitair stelsel. Dit heeft ertoe geleid dat politieke partijen niet meer zijn dan losse verbanden om bepaalde politici aan de macht te helpen of te houden. Maar sinds De Gaulle en Mitterrand heeft het stelsel daarnaast ook populistische trekken gekregen. Net als in Amerika maakt een kandidaat alleen kans op het presidentschap als hij (of zij) zich voordoet als iemand van buiten de politiek, die wel even de bezem gaat halen door het stoffige en bureaucratische Washington of Parijs.

Eenmaal gekozen is er echter geen enkele mogelijkheid om de president aan zijn verkiezingsbeloften te houden of ter verantwoording te roepen. In de Verenigde Staten hield vice-president Dick Cheney kort geleden het publiek voor dat de voor hem en Bush jr. zo desastreuze uitslag van de verkiezingen in november geen enkele invloed zou hebben op hun beleid.

In een presidentieel stelsel is verantwoording afleggen feitelijk onmogelijk. Het kan pas als het al te laat is: bij verkiezingen voor een nieuwe termijn. Dan kan de zittende president 'worden afgerekend'. Maar dat is scheren met een bijl. Er is geen enkele mogelijkheid om kenbaar te maken welke specifieke beleidsdaden worden afgekeurd, welke toegejuicht. Mitterrand had gelijk: een presidentieel stelsel is een staatsgreep in permanentie.