Poetins Rusland

Het meest deprimerende boek van 2007 heb ik - hopelijk - al achter de rug. Het verscheen in Nederlandse vertaling meer dan een jaar geleden (Poetins Rusland, De Geus 2005). De inhoud is somber en daar is een paar maanden geleden de dood van de auteur nog bijgekomen: Anna Politkovskaja werd op 7 oktober 2006 in de lift van haar flat in Moskou gevonden, doodgeschoten. Naast haar lichaam had de dader een pistool met vier kogels laten liggen.

Wie haar boek heeft gelezen, verbaast het niet dat de dader nooit is gevonden en dat president Vladimir Poetin met laatdunkende opmerkingen op de dood van de 48 jaar oud geworden journaliste reageerde.

Niemand twijfelt eraan dat ze is vermoord vanwege haar artikelen. De vraag is alleen of de opdrachtgevers in de sfeer van de misdaad moeten worden gezocht, dan wel dat de overheid hier in het spel is. Uit Poetins Rusland, een verzameling diepgravende reportages over het dagelijks leven van gewone mensen in het hedendaagse Rusland, leert de lezer echter dat het verschil tussen misdaad en overheid helemaal niet duidelijk is. Rechters en politie zijn te koop, en degenen die het geld hebben om ze te kopen, dat zijn de criminelen.

In een van de hoofdstukken van dit boek beschrijft Politkovskaja hoe een kleine boef in Jekaterinenburg, een stad in de Oeral, in tien jaar een van de rijkste _'biznismen' van de streek werd volgens het beproefde recept dat succes opbrengt. Eerst langs slinkse en illegale weg een flinke portie staatsbezit in handen krijgen, dan op goede voet met de autoriteiten blijven door ze regelmatig 'te eten te geven', en ten slotte vriend te worden van degenen die de wet moeten handhaven. Net als in de andere reportages is het de precieze en gedetailleerde wijze waarop Anna Politkovskaja te werk gaat die een onuitwisbare indruk nalaat.

Dat merk je als je achteraf een artikel uit The Economist herleest, dat begint met een alinea over Jekaterinenburg. In de jaren negentig, schrijft het blad, was de stad zelfs voor Russische begrippen berucht vanwege zijn gangsters. Dat is verleden tijd. Nu tellen de rijkste burgers van de stad graag 50.000 dollar (ruim 38.000 euro) neer voor aankopen in een lokale winkel in luxe artikelen.

Deze passage was niet ironisch bedoeld. Maar die 'rijkste burgers', dat zijn immers precies de gangsters die het gemaakt hebben. Verderop meldt The Economist overigens over heel Rusland dat 'de meeste gangsters zijn gestorven, gevlucht, gevangen zitten of in de politiek zijn gegaan'.

Poetins Rusland is geen politieke analyse, maar in zijn geheel levert het een pakkend beeld op van het huidige Rusland. De 34-jarige commandant van een nucleaire onderzeeboot in een marinebasis aan de Stille Oceaan, die met zijn vrouw en kind in staat van ondervoeding verkeert omdat er niet genoeg voedsel is en de staat de armzalige salarissen niet of te laat uitbetaalt, maar die uit plichtsbetrachting op zijn schip blijft.

Tanja, haar vroegere buurvrouw, die ze na tien jaar terugziet. Toen was ze een 'dood vogeltje'geweest, hoewel ze als ingenieur, met een man uit een familie van professoren, tot de technisch-wetenschappelijke elite had behoord. Nu zag Anna Politkovskaja een met plastische chirurgie en dure kleren opgesierde vrouw, die haar flat luxueus had laten verbouwen nadat ze haar man en kinderen eruit had gezet, en samenwoonde met haar knappe 'secretaris', zo oud als een van haar zonen. Ze was op de markt gaan staan en had door een aantal gelukkig uitgevallen handeltjes fortuin gemaakt - een hedendaags Russisch successprookje.

Een groot deel van haar boek heeft te maken met de oorlog in de Russische deelrepubliek Tsjetsjenie, die Poetin heeft gebruikt om zijn macht te vergroten. Ze beschrijft de onmenselijke wijze waarop soldaten in het Russische leger worden behandeld, hoe integere officieren die hun stem daartegen verheffen kapot worden gemaakt; hoe de slachtoffers van de Tsjetsjeense gijzelingsactie in 2002 in een Moskous theater door de autoriteiten zijn nagetrapt. Zelf overleefde zij ternauwernood een poging haar te vergiftigen toen ze verslag deed van die andere desastreuze bevrijdingsactie, de gijzeling van school nr. 1 in de stad Beslan, Noord-Ossetie, in 2004.

Rusland is een naargeestige en rechteloze politiestaat geworden. De dienst wordt er uitgemaakt door voormalige leden van de KGB, de geheime politie van de Sovjet-Unie, waarin Poetin het tot luitenant-kolonel bracht.