Requiem voor lichtgewichten

De val van Pim Fortuyn als lijsttrekker van 'Leefbaar Nederland' voltrok zich in nog geen 24 uur. In een uitgebreid interview met de Volkskrant op zaterdag maakte hij zichzelf onmogelijk met stellingname's die lijnrecht in strijd waren met het programma van zijn partij. Daarmee stelde hij een kwestie op scherp die opgelost moest worden vanaf het moment dat hij door het bestuur van die partij als lijsttrekker was binnengehaald. Zou 'Leefbaar Nederland' een politieke partij zijn waarvan Pim Fortuyn lijsttrekker was? Of zou de nieuwe partij niets anders zijn dan een 'Lijst Fortuyn', ondergeschikt aan hem in personeel en program?

Fortuyn liet vanaf het begin merken dat hij niet bereid was zich door partij en program aan banden te laten leggen. Door de zaak in dit interview op scherp te stellen, liet hij de partij geen andere keus dan van hem afscheid te nemen, omdat die partij anders niets anders was geworden dan een 'lijst Fortuyn'. Maar het alternatief, een 'Lijst Fortuyn', is een contradictio in terminis. Zo'n lijst zou alleen mogelijk zijn als er een of ander coherent program bestond waarop Fortuyn zich met anderen zou kunnen verenigen. Maar daarvan is geen sprake, nog afgezien van de al door velen vastgestelde constante in Fortuyns loopbaan: dat hij niet tot samenwerking met anderen in staat is en nooit laat maar altijd vroeg ruzie maakt.

Voor 'Leefbaar Nederland' was het wegsturen van Fortuyn al met al de enige mogelijkheid om als politieke beweging (een partij willen ze niet heten) geloofwaardig te blijven. Het was aan voorzitter Jan Nagel wel toevertrouwd om het verrtek van Fortuyn zo spectaculair mogelijk publiek te maken. Hij deed dat in het tv-programma 'Het Buitenhof' heel goed, maar gleed uit toen hij de val van Fortuyn toch ook toeschreef aan een complot. Het dodelijke interview in de Volkskrant met Fortuyn was mede geschreven door politiek redacteur Hans Wansink. Welnu, openbaarde Jan Nagel, Wansink was PvdA-lid en maakte deel uit van de 'denktank' van de PvdA, de werkgroep partijpolitieke processen van de Wiardi Beckman Stichting, het wetenschappelijk bureau dat aan deze partij gelieerd is. Ten bewijze werd zelfs een document vertoond.

Ik viel bijna van mijn stoel van het lachen, want ik ben voorzitter van deze geheimzinnige club en het document dat vertoond werd was het verslag van de bijeenkomst op 25 september vorig jaar. Daar had mijn oude vriend Jan Nagel ons gezelschap van politici, ambtenaren, journalisten en wetenschapsbeoefenaren diets gemaakt in de gedachtenwereld van 'Leefbaar Nederland'. (Sommige leden van de werkgroep zijn lid van de PvdA, andere - onder wie Hans Wansink - juist niet. Ooit trachtte een nieuw lid van ons gezelschap zich bij zijn eerste aantreden bemind te maken met de mededeling dat hij nog wel geen lid van de PvdA was maar al wel sympathisant. Een hol gelach volgde. Ik legde hem daarop uit dat het voor de meeste leden precies omgekeerd lag.)

Bij deze bijeenkomst was al volstrekt duidelijk dat Nagel het oog had op Fortuyn als lijsttrekker. Ik heb hem toen gewezen op de risico's waarmee hij zijn partij op zou schepen. Die onderkende hij wel degelijk. Maar hij streepte ze graag af met het oog op mogelijk electoraal gewin.

Die mogelijkheid, moet ik aannemen, is ook de enige basis voor de overdadige en veelal onkritische aandacht die Fortuyn in de media ten deel is gevallen. Zelfs in het Volkskrant-interview dat hem noodlottig werd, is hem niet de das omgedaan door de scherpte van zijn ondervragers, maar door zijn eigen plompverlorenheid. Een man die niets in maatschappij en politiek betekent behalve de grote mond die hij opzet, is serieus genomen in vrijwel alle media. In plaats van hem te negeren als een over het paard getilde narcist, tekenden kranten en weekbladen zijn grootheidsfantasieën ('Ik ga vanuit het Catshuis regeren') zonder commentaar op.

Dat de media Fortuyn serieus namen schrijf ik deels toe aan hun onkunde over opiniepeilingen. In 1976 werden die als factor in de Nederlandse politiek gelanceerd door Jan Nagel en Maurice de Hond. Toen heette het dat de PvdA 28 zetels achter lag op het CDA. Een half jaar later behaalde de PvdA de grootste winst uit haar geschiedenis. In de jaren daarna voorspelde De Hond onder andere dat de Centrum Democraten de vierde stroming in de Nederlandse politiek zouden worden en dat de Vrouwenpartij met tenminste tien zetels in de Tweede Kmaer zitting zou nemen. Maar een opiniepeiling is geen stembusvoorspelling.

Fortuyn is door de media daarnaast serieus genomen omdat hij erin slaagt te suggereren dat achter de banaliteiten en borrelpraat waarin hij glorieert weloverwogen gedachten en ideeën schuil gaan. Daarvan heb ik nooit een spoor gevonden. Vergeleken met Pim Fortuyn is Jörg Haider een serieus denker, als je hun boeken naast mekaar legt. Lijsttrekker Fortuyn ontloopt dan ook elke inhoudelijk discussie. Een tijdje geleden kreeg ik bericht van de Leidse vereniging van politicologie-studenten. Zij wilden een debat met Fortuyn organiseren, 'want die zei toch maar waar het op staat', etc. Pim had hen te kennen gegeven dat hij slechts met één tegenstander in debat zou willen treden: ik. Nu, dat was niet aan dovemansoren gesproken. Ik lustte hem rauw in de jaren zeventig toen hij nog marxist was en ik lust hem even rauw met zijn hedendaagse oppervlakkige standpuntjes. Helaas kreeg ik vorige week bericht dat Fortuyn toch maar van een debat met mij afzag.

Dat is begrijpelijk. Het talent van Fortuyn bestaat eruit te suggereren dat achter zijn populaire dooddoeners ernstig te nemen denkbeelden over politiek en beleid schuil gaan. Daarvan is echter geen sprake bij deze 'professor' die wel een olieverf van zichzelf in toga liet vervaardigen, maar geen college gaf. 'Te schijnen, niet te zijn' is allang zijn lijfspreuk. Daar heeft 'Leefbaar Nederland' heel opportunistisch zijn voordeel mee proberen te doen.

Het is verstandig dat de partij zich niet aan Fortuyns grillen heeft uitgeleverd, maar de scheiding die zich dit weekend heeft afgetekend ondermijnt de geloofwaardigheid van Fortuyn zowel als van 'Leefbaar Nederland'. De eerste heeft bewezen een politiek ongeleid projectiel te zijn (wat wilde hij in godsnaam met dit interview politiek bereiken?); de tweede recruteerde een politieke halvegare als lijsttrekker, verblind door de illusie van electoraal gewin. Dat zij daarvan nu afscheid nam is meer een kwestie van lijfsbehoud dan van politieke integriteit.

Bart Tromp