Schaakwereld buigt voor dictator

DANKZIJ EEN goede opleiding weet ik dat Kalmukkie echt bestaat. Niettemin viel het mij aanvankelijk zwaar te geloven dat het boek Schaakmat in Kalmukkie van Martin van den Heuvel geen verzinsel was, ook al lag het niet voor de hand dat de auteur van nuttige bijdragen aan de Koude Oorlog als De militair-patriottische opvoeding van de Sovjetjeugd (1979) zich op rijpere leeftijd aan de romankunst was gaan wijden.

Lange tijd kan de lezer Schaakmat in Kalmukkie blijven lezen als een Oost-Europese thriller in een beproefd, eigenlijk al vooroorlogs genre (Eric Amblers eerstelingen). Hier wordt de hoofdpersoon ('ik') in december 1999 als verkiezingswaarnemer namens de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) uitgezonden naar Elitsa, de hoofdstad van Kalmukkie, een autonome republiek binnen het staatsverband van de Russische Federatie. Kalmukkie is een paar keer zo groot als Nederland. Het ligt ten zuiden van Wolgograd (ooit Stalingrad) en niet ver ten westen van de Wolga. De Kaspische Zee vormt de oostgrens.

Onze hoofdpersoon is 'Long Term Observer' (LTO). Dat wil zeggen dat hij wel vier weken in Elitsa moet verblijven om het werk van eigenlijke verkiezingswaarnemers voor te bereiden. Die worden op het laatste moment ingevlogen.

Elitsa blijkt een van de meest troosteloze voormalige Sovjetsteden die men zich kan bedenken. Je ziet het voor je: kale boulevards en vervallen hoogbouw, stuifsneeuw en voortschuifelende oude vrouwtjes met nettassen vol verlepte kool. Vanzelfsprekend valt de elektriciteit op vaste tijden uit en zitten de wegen vol potholes.

De sfeer die zo wordt opgeroepen, is eerst triest en wordt allengs dreigend. De Kalmukse autoriteiten blijken helemaal geen behoefte te hebben aan pottenkijkers en zitten onze LTO en zijn collega's op allerlei manieren dwars. Als veteraan van de Koude Oorlog komt dit optreden hem echter maar al te bekend voor en als veteraan weet hij er ook wel weg mee.

Stukje bij beetje ontdekt hij het echte politieke Kalmukkie. Dat is een eenpartijstaat, waar president Kirsan Iljoemzjinov en zijn kliek volledig de dienst uitmaken. In 1994 werd Vladimir Kolesnikov als enige kandidaat van de oppositie nochtans in het Kalmukse parlement gekozen. Maar het regime maakte het hem onmogelijk zitting te nemen. Zijn beroep op het Opperste Gerechtshof van Kalmukkie liep dood op de stille weigering het beroep te behandelen of de zaak door te geven aan het Opperste Gerechtshof van de Russische Federatie in Moskou. Bij volgende verkiezingen is het Kolesnikov zelfs onmogelijk gemaakt, tot een dag voor de verkiezingen, om als kandidaat geregistreerd te worden.

Alles wees erop dat Iljoemzjinov stilletjes door de kliek van president Jeltsin werd gesteund, zo stelt onze LTO na een tijdje vast. Dan heeft hij ook al ontdekt dat het enige onafhankelijke blad in Kalmukkie op alle mogelijke manieren door de autoriteiten is tegengewerkt, tot en met de moord op hoofdredactrice Larisa Joedina in 1998. De moordenaars zijn gepakt en veroordeeld, maar de opdrachtgever(s) niet. (In het Westen wordt het beeld van het huidige Rusland vooral bepaald door Moskou en Sint Petersburg. Niet dat het daar goed gaat, maar het zijn paradijzen in vergelijking met de rest van het land. Daarom alleen al is Schaakmat in Kalmukkie een nuttig boek.)

Tot zover kan de lezer denken dat het hier gaat om een kundige en authentieke reportage. Maar dan gaat de ikfiguur over tot een indringende beschouwing van het beleid van president Iljoemzjinov. Hij is niet alleen schurk, dictator, oplichter en fraudeur. Hij is ook, en misschien bovenal, een schaakliefhebber.

Van de niet uitgekeerde kinderbijslag en ouderdomspensioenen heeft hij een luxueuze en postmodernistische 'schaakstad' in de buurt van Elitsa laten bouwen, waar hij internationale schaaktoernooien heeft georganiseerd, die hem het presidentschap hebben opgeleverd van de internationale schaakunie, de FIDE. Een opvolger van Max Euwe!

Maar dan komt een katern met foto's, van Larisa Joedina en van de schaakstad, die wel door Rem Koolhaas ontworpen lijkt, zo postmodern lelijk. Langzamerhand dringt het tot de lezer door dat dit 'Kalmukkie' het reeel bestaande Kalmukkie is, dat de auteur echt 'ik' is en dat zijn aanklacht tegen de internationale schaakwereld, die zich op kosten van de Kalmukkische burgers door Iljoemzjinov laat feteren, ernstig is gemeend.

Bij toeval beluisterde ik een paar dagen geleden een radioprogramma waarin deze kwestie aan de orde kwam. De hoofdman van de Nederlandse schakers legde uit dat de Nederlandse bond zich werkelijk al een tijd inspande om de Kalmukkische leider van zijn voorzitterschap te ontdoen. Vergeefs, want andere schaakbonden vonden het daar allemaal veel te mooi. Een schaker, ik meen dat hij Van der Wiel heette, vertelde dat hij in Kalmukkie niets van repressie had gemerkt. Integendeel: hij had alleen maar met jonge en enthousiaste Kalmukkiers gesproken. Daarop smaalde Van den Heuvel terecht dat dit een voorbeeld was van de oogklepperij zoals je die vroeger zo vaak bij meelopers tegenkwam na hun bezoek aan communistische landen.

Martin van den Heuvel, Schaakmat in Kalmukkie. Uitgever Aspekt, fl 24,90. ISBN 990-75323-87-52.