Sporen van Europa

Elsevier,19 november 2005
In de hoofdstad van Madeira loop je ineens tegen een beeld van Sissi aan

De eerste moderne poging om Europa te verenigen, ondernam Karel V, hoofd van het huis Habsburg en geboren in Gent (1500). Het verenigd Europa heette toen ‘de universele monarchie’. Karel V gooide hoge ogen, maar had te maken met twee geduchte concurrenten: de Franse koning Frans I en sultan Soeleiman. In 1555 gaf hij de strijd op. Zijn verenigd Europa in spe verviel en in 1806 gaf zijn erfgenaam Frans I de pretentie op keizer van het ‘Heilige Roomse Rijk’ te zijn. De Habsburgers regeerden voortaan slechts ‘Oostenrijk’, en na 1867 ‘Oostenrijk-Hongarije’.

De beroemdste keizer van dat rijk werd Franz Joseph, alleen al vanwege zijn ongekende lange regeringsperiode (1848-1916). Voor een breed publiek was hij toch vooral bekend als echtgenoot van ‘Sissi’, die onnavolgbaar gestalte kreeg in de films met Romy Schneider. In Funchal, de hoofdstad van Madeira, loop ik onverwacht tegen haar standbeeld aan. Dat lijkt meer op Romy dan op de oud geworden keizerin die rusteloos door Europa doolde – Madeira deed ze voor het eerst aan in 1860 – voor ze in 1898 aan het meer van Genève werd doodgestoken door een Italiaanse anarchist.

Op Madeira vind ik ook de laatste rustplaats van keizer Karl van Habsburg, die Franz Joseph in 1916 opvolgde. Zijn eerste opvolger, kroonprins Rudolf, pleegde samen zijn vriendin zelfmoord in het jachtslot Mayerling. De volgende in de lijn, aartshertog Franz Ferdinand, werd met zijn gemalin Sophie op 28 juni 1914 vermoord in Sarajevo.

Zodoende werd Karel, zoon van Franz Ferdinands jongere, maar al in 1906 overleden broer Otto, in 1916 keizer. Hij was van goede wil en zocht zowel vrede als binnenlandse liberalisering. Maar het was te laat. Oostenrijk was al te zeer een vazal van Duitsland geworden om nog een eigen buitenlandse politiek te kunnen volgen, en in de herfst van 1918 implodeerden de Oostenrijks-Hongaarse strijdkrachten, het enige wat het rijk nog bijeenhield. 

Op 11 november trad Karel terug, zonder formeel afstand te doen van de kroon. Hem en zijn familie werd later de toegang tot Oostenrijk ontzegd, tenzij zij een loyaliteitsverklaring jegens de nieuwe republiek zouden afleggen. Ten slotte trok hij zich met zijn gezin terug op Madeira, waar hij al in 1922, op 35-jarige leeftijd, overleed. Hij is bijgezet in het kleine kerkje van Nossa Senhora do Monte, op de weelderige begroeide hoogten die uitzien op Funchal. Buiten staat zijn standbeeld. Het onderschrift vermeldt dat Karel I nog in 2004 door paus Johannes Paulus II is zalig verklaard. Waarom, dat staat er niet bij – als katholiek in ruste vind ik het een nogal hoge beloning voor de goedwillende machteloosheid die zijn twee regeringsjaren karakteriseren. 

Maar misschien wijst de zaligverklaring toch vooral op goede betrekkingen tussen het Huis Habsburg, nog altijd de voornaamste vorstelijke familie van Europa, en het Vaticaan. En Karels zoon Otto markeert de overgang naar een heel nieuw idee van een verenigd Europa. De nu 93-jarige Otto von Habsburg gaf in 1961 zijn aanspraak op de kroon van Oostenrijk op, werd een overtuigd advocaat van Europese eenwording en had van 1979 tot 1999 zitting in het Europees Parlement.

Het pleintje vóór de kerk biedt uitzicht op het fameuze Reid’s Hotel. De plek waar sir Winston Churchill – Brits premier tijdens de Tweede Wereldoorlog en van 1951 tot 1955 – vaak verbleef. In 1949 schreef hij er een deel van zijn oorlogsmemoires, een activiteit die hij ondernam terwijl hij officieel oppositieleider was in het Lagerhuis. Maar daar was voor hem, met de formidabele Labour-regering van Clement Attlee, toch geen garen te spinnen. 

Churchill heeft wel een aantal mooi klinkende verhalen gehouden over de noodzaak van Europese eenheid, maar vond niet alleen in zijn hart dat het Verenigd Koninkrijk daarbuiten moest blijven. Zowel zijn oorlogsmemoires als de daaropvolgende History of the English Speaking People hebben als centrale boodschap dat er tussen de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk een politiek-historische lotsverbondenheid bestaat – of liever gezegd: moet bestaan – die boven alles gaat. 

Het hotel waar ik verblijf, beroept zich er met trots op dat Margaret Thatcher, de latere Conservatieve premier, er in 1951 haar wittebroodsweken doorbracht. Het was het begin van een politieke carrière waartoe haar rijke echtgenoot Denis haar in staat stelde, een loopbaan waarin aan Churchills program werd vastgehouden. 

Nooit gedacht op Madeira zulke sporen van Europa te vinden!

Bart Tromp