Triest afscheid

VORIGE WEEK NAMEN twee lijsttrekkers afscheid van de Nederlandse politiek. Ad Melkert leidde de PvdA naar de grootste nederlaag uit haar geschiedenis en Hans Dijkstal deed hetzelfde met zijn partij, de VVD. Melkert trad onmiddellijk af als fractievoorzitter toen de uitslag van de verkiezingen vast stond; Dijkstal volgde een dag later.

Een jaar geleden leek dit niet alleen onmogelijk, maar was zo'n uitkomst letterlijk ondenkbaar. Minister-president Wim Kok maakte toen bekend niet voor een nieuwe termijn beschikbaar te zijn. In de media - binnenlandse zowel als buitenlandse - en in de publieke opinie werd hij toen allerwegen geprezen om de wijze waarop hij zeven jaar lang de eerste paarse coalitie uit de politieke geschiedenis van Nederland had geleid en om de prestaties waarop zijn twee kabinetten konden bogen. In een beschouwing over 'zeven jaar Paars' voor de radio gaf ik Kok een zeven, en kreeg toen van alle kanten te horen dat ik wel erg zuur oordeelde over de man en zijn werk.

Zowel Dijkstal als Melkert - de laatste als opvolger van Kok als PvdA-lijsttrekker - stond vanaf dat moment voor een moeilijke taak. De zaak zou anders hebben gelegen als de PvdA en de VVD van plan waren geweest aan te sturen op een voortzetting van de paarse coalitie. Maar inmiddels was de sleet in de ongebruikelijke regeringssamenwerking tussen liberalen en sociaal-democraten geslopen. Bovendien zou het vanuit electorale overwegingen niet verstandig zijn bij voorhand deelname een andere regeringscombinatie uit te sluiten. Dus maakte Melkert noch Dijkstal voortzetting van Paars tot inzet van de verkiezingscampagne.

Maar de PvdA en de VVD kozen ook niet voor een duidelijk andere richting, laat staan voor een anders samengestelde regering. Het oude gebrek van de Nederlandse politiek trad in al zijn onaangenaamheid weer naar voren: kiezers mogen wel stemmen op een partij, maar hebben niets te zeggen over welke regering er na de verkiezingen wordt geformeerd.

In plaats van politiek kleur te bekennen, deden PvdA en VVD iets heel anders. Hun campagne-strategen hadden zichzelf wijsgemaakt dat de inzet van de verkiezingen moest zijn de vraag of de VVD dan wel de PvdA de grootste partij zou worden. Niet alleen zou de grootste de minister-president leveren, zij zou ook uitmaken welke regeringscoalitie tot stand werd gebracht.

De mogelijkheden lagen open, want juist door de vorming van Paars waren de traditionele scheidslijnen tussen links en rechts, die het CDA zo'n comfortabele sleutelpositie hadden gegeven, niet ter zake geworden. Het luilekkerland van de diplomatie, Bismarcks 'jeder kann mit jedem', was over Nederland neergedaald. Bovendien was het aantal 'relevante partijen' groter dan ooit. In de wetenschap der politiek heten politieke partijen 'relevant'als ze serieus in aanmerking komen als regeringspartij. Behalve de PvdA, het CDA, de VVD en D66 waren dat nu ook GroenLinks, de ChristenUnie en misschien zelfs de SP.

Deze poging tot amerikanisering van de Nederlandse politiek, door de kiezers de keuze voor te leggen tussen twee mogelijke minister-presidenten, was echter tot mislukken gedoemd. Want beide kandidaten hadden geen verhaal als het ging om wat ze hadden gedaan en om wat zij wilden gaan doen. Allebei bevonden zij zich in de positie dat zij alleen maar politiek geloofwaardig konden zijn als zij afstand namen van de paarse samenwerking, maar dan weer niet zo ver dat ze deze voor de toekomst uitsloten en als een eenmalige historische vergissing beschouwden. Dit vereiste een combinatie van nuance en duidelijkheid die allesbehalve gemakkelijk kon worden gevonden. Maar achteraf moeten wij constateren dat Dijkstal en de zijnen daar zelfs niet naar gezocht hebben, evenmin als Melkert en diens campagneteam.

Aldus ontstond de politieke ruimte die alle kansen bood aan zowel het CDA als nieuw komers zoals Leefbaar Nederland en later Pim Fortuyn; kansen die resulteerden in de beste (maar enige) verkiezingsuitslag voor de Lijst Pim Fortuyn, de op twee na slechtste van het CDA en de slechtste voor de PvdA en de VVD.

Voor de laatstgenoemde hebben Melkert en Dijkstal terecht de verantwoordelijkheid genomen. Maar dat is niet waarom zij nu de Tweede Kamer verlaten. Dat is, zoals Dijkstal het in zijn afscheidsbrief formuleerde, omdat 'na de uitzonderlijke gebeurtenissen tijdens en na de verkiezingscampagne het niet meer mogelijk is effectief als volksvertegenwoordiger te werken'.

LPF-vice-fractievoorzitter (voor zolang het duurt) Ferry Hoogendijk was er als de kippen bij het vertrek van Melkert en Dijkstal te kwalificeren als 'laf'. Hoogendijk staat al sinds zijn verkiezing onbedreigd op de eerste plaats voor de nominatie 'politieke rat van het jaar'. Met zijn hetze is hij in hoge mate medeverantwoordelijk voor de sfeer waarin fatsoenlijke mensen en goede politici zich gedwongen hebben gezien de Tweede Kamer te verlaten.