Turkije en de EU: De grenzen van Europa

Elsevier 23-11-2002        

Al sinds 1963 bevindt Turkije zich in de wachtkamer van Europa, toen nog de Europese Gemeenschap, nu de Europese Unie.Als kandidaat-lid is het steeds overgeslagen. Nooit kwam het in aanmerking voor onderhandelingen over toetreding. Ook nu niet. Tien van de dertien kandidaat-leden doen mee in een beauty contest waarvan de uitslag vrijwel vaststaat. Daarna komen Bulgarije en Roemenië voor het lidmaatschap in aanmerking, rond 2007. Er is echter geen sprake van dat ‘Brussel ‘ serieus overweegt zelfs maar een datum te bepalen waarop met Turkije onderhandelingen over toetreding zouden kunnen beginnen.

            Dat is de Turken nog eens weinig zachtzinnig onder de neus gewreven door de uitspraak van de Franse oud-president Giscard d’Estaing, die toetreding van Turkije tot ‘Europa’ ook op termijn onmogelijk achtte, omdat Turkije geen Europees land was Hij herhaalde daarmee een stellingname van de toenmalige Bondskanselier Kohl en andere christen-democratische regeringsleiders.

            De opvattingen van Giscard tellen, nu hij voorzitter is van de Europese Conventie, een uniek gezelschap, dat het al bijna gestrande schip van de Europese Unie vlot moet trekken. Dat door het officiële Europa van deze opvattingen afstand is genomen, is van minder betekenis dan het feit dat hij Giscard een vrij algemeen gevoelen verwoordt.

             Dat gevoelen slaat op de definitie van Europa, een geografisch moeilijk af te bakenen werelddeel. Houdt het Oostwaarts op bij het betrekkelijk onbenullige Oeral-gebergte? Of liever eerder bij de Pripetmoerassen, de scheiding tussen het historische Polen en het oude Rusland? Zuidelijk doet de Middellandse Zee dienst als grens, heden ten dage overtuigender dan in de tijd dat de noordkust van Afrika deel uitmaakte van het Romeinse Rijk.

            Het huidige Turkije vormt een nog prangender geografisch vraagstuk. Het oude Osmaanse Rijk besloeg eeuwenlang ook het grootste deel van de Balkan en maakte in die zin deel uit van Europa. Maar als Bosporus en Dardanellen de grens russen Europa en Azië zijn, ligt het huidige Turkije voor het overgrote deel in Azië.

            Dat is de nu geldende opvatting in Europa, die ik nogal huichelachtig vind. Ten tijde van de Koude Oorlog telde Turkije als lid van de NAVO als een volwaardig deel van ‘Europa’ de onderhandelingen over wederzijdse vermindering van de strijdkrachten met Moskou

            De principiële afwijzing van Turkije als mogelijk lid van de EU wordt altijd gebaseerd op culturele en historische argumenten, veel minder op economische. Dat is om meer dan een reden vreemd. De Europese Unie is immers, ondanks alle versieringen en pretenties, in de eerste plaats een samenwerkingsband met als doel het vrije verkeer van personen, goederen, diensten en kapitaal. Het verdrag inzake de oprichting van Europese Economische Gemeenschap neemt zo’n tachtig procent in van de juridische basis van de Europese Unie in beslag.

            Zonder twijfel zal het nog lang duren voor de economie van Turkije zonder desastreuze gevolgen kan worden opengesteld voor de Europese markt. Maar dat is niet het argument dat tegenstanders van Turkse toetreding bezigen. Zij vinden dat Turkije niet kan behoren bij een Europa, dat gebaseerd is op de tradities van christendom en Verlichting. Zij trekken de grenzen van Europa niet op grond van geografische afwegingen, maar op basis van religieuze en culturele scheidslijnen.

            Maar op basis van zulke criteria had Griekenland in 1979 nooit lid van de EU (toen de Europese Economische Gemeenschap) mogen worden. Het kent geen scheiding tussen kerk en staat, de Verlichting heeft er zich beperkt tot de introductie van gloeilampen; het maakt eerder deel van het Midden-Oosten dan van ‘Europa’. De toetreding tot Europa gelukte alleen maar op basis van een reclame-offensief waarin het succesvol werd voorgesteld of dit Griekenland de erfgenaam was het klassieke Griekenland van Homeros en Herodotos, Plato en Pericles.

            Als zulke cultureel-historische criteria de grens van ‘Europa’ bepalen, dan loopt deze langs de Fins-Russische en Pools-Russische grens naar de scheidslijn op de Balkan tussen de territoria van de voormalige Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie en het Osmaanse Rijk van weleer. Het verschil tussen de Islam en de Grieks-orthodoxe, Servische-orthodoxe en Russisch orthodoxe kerk is in politiek-cultureel opzicht minuscuul in verhouding tot het onderscheid tot katholicisme en protestantisme.

            Turkije is daarentegen gebaseerd op de scheiding tussen kerk en staat, ook al is 99% van de burgers islamiet. Het steekt in dit opzicht gunstig af tegen, bijvoorbeeld, EU-lidstaat Griekenland. Er is van alles aan te merken op het rechtsstatelijk en democratisch karakter van het huidige Turkije. Het uitzicht op aansluiting bij Europa is echter een belangrijk mechanisme in de richting van politieke en economische liberalisering. Niets zou politiek onverstandiger zijn dan Turkije dit uitzicht benemen.

Bart Tromp