Twee keer meesterdenker

Elsevier 23-10-2004

Vorige week overleed Ben ter Veer. Van 1977 tot 1985 was hij voorzitter van het Interkerkelijk Vredes Beraad (IKV), de gangmaker achter de grote acties tegen kernwapens die gevoerd werden onder de slagzin ‘Help de kernwapens de wereld uit, te beginnen met Nederland’. In 1977 waren er niet zoveel kernwapens in Nederland. De Nederlandse krijgsmacht had toen zes taken die met (Amerikaanse) kernwapens moesten worden uitgevoerd. Die varieerden van luchtsteun door jachtbommenwerpers tot de inzet ‘Honest John’-raketten met nucleaire ladingen. Het is de vraag of de acties van het IKV wel zo’n massaal karakter zouden hebben gekregen als de NAVO-landen niet in 1979 het besluit hadden genomen om in het kader van het nucleaire evenwicht met de Sovjet-Unie 572 nieuwe nucleaire wapens in Europa te plaatsen. Nederland zou daarvan 48 kruisvluchtwapens voor zijn rekening nemen.
Ik laat de nucleaire theologie op grond waarvan plaatsing noodzakelijk werd geacht buiten beschouwing, evenals de massa-hysterie die toentertijd om zich heen greep, al kan ik niet nalaten te memoreren dat ik in die tijd op de voorpagina van de Volkskrant voor ‘oorlogsmisdadiger’ werd uitgemaakt, en - door een PvdA-kamerlid - op de opiniepagina voor ‘landverrader’, alleen maar omdat ik mij tegen het protest had gekeerd.

Dat was omdat ik de intellectuele basis ervan niet onderschreef. Die was geleverd door Ter Veer, in het dagelijks leven verbonden aan het Polemologisch Instituut. De slagzin van het IKV was niet zomaar een briljante reclameslogan. Ze kwam voort uit een bepaalde theorie over de betrekkingen tussen Oost en West en hoe die te verbeteren. Deze theorie heette GRIT (‘graduated reciprocation in tension-reduction’ – geleidelijke wederkerigheid in spanningsreductie). In een situatie van grote spanning tussen twee partijen zou een eenzijdige stap terug door de ene kunnen leiden tot een overeenkomstige stap van de andere, wat dan voor de eerste partij weer een stimulans zou zijn een nieuwe eenzijdige stap te nemen, enzovoorts.

De sociaal-psycholoog Charles Osgood had deze theorie min of meer uitgewerkt, zij het nooit experimenteel getoetst, en deze is vervolgens door Ter Veer tot fundament van de IKV-acties gemaakt, hoewel de meeste van de honderdduizenden demonstranten tegen de ‘kruisraketten’ zich daarvan niet bewust zullen zijn geweest. Als Nederland besloot om niet 48 kruisvluchtwapens bij Ossendrecht te plaatsen, dan zou dat Moskou ertoe brengen eenzijdig ook iets af te doen aan zijn nucleaire arsenaal. Althans, dat was het oorspronkelijke uitgangspunt achter de acties van het IKV.

Nu was Osgood geen deskundige op het terrein van internationale verhoudingen of nucleaire strategie. Hij ontwierp alleen een sociaal-psychologisch model, waarbij staten in feite gereduceerd werden tot individuele mensen. De inhoudelijke ideeën achter GRIT kwamen van iemand anders, die ze in twee boeken gestalte gaf, The Hard Way to Peace: A New Strategy (1962) en het vervolg Winning Without War (1964). Dat was de Amerikaanse socioloog Amitai Etzioni, die dus met recht de intellectuele vader van de Nederlandse vredes-, of liever gezegd anti-kernwapenbeweging mag heten.

De kernwapens zijn de wereld niet uit gegaan. Ze vormen nu een grotere dreiging dan 25 jaar geleden, vooral de duizenden Russische. Niet omdat een Russische regering ze zou willen gebruiken, maar omdat zij, vaak al ontmanteld, slecht bewaakt en kwetsbaar opgeslagen, een prooi vormen voor criminele en terroristische organisaties. Het IKV maakt zich tegenwoordig druk over de aantasting van de rechten van de mens op de Balkan en in het Midden-Oosten. Niemand herinnert zich nog deze boeken van Etzioni. 

Maar wel andere. In de afgelopen twintig jaar is Etzioni de intellectuele aanvoerder van het communitarisme in de Verenigde Staten geworden. In 1993 richtte hij The Communitarian Network op, dat de ideeën van communitaristen uitdraagt en in praktijk probeert te brengen. Het communitarisme richt zich tegen het in zijn ogen doorgeslagen individualisme van de moderne tijd, en stelt daartegenover dat mensen in een gemeenschap leven en gebonden zijn aan de rechten en plichten die in elke gemeenschap bestaan. Aan het communitarisme van Etzioni zitten sympathieke, maar ook bedenkelijke en onnozele kanten. Bijna gelijktijdig met de dood van Ter Veer was Etzioni in de Ridderzaal te Den Haag de centrale spreker op een Europese conferentie over normen en waarden, want tegenwoordig is hij de meesterdenker achter Jan Peter Balkenende.

Bart Tromp