doeleinden faalt (of slaagt), zoekt naar iets nieuws om haar voortbestaan te rechtvaardigen.

Het grote gevaar van een dergelijke transformatie is branche-vervaging. Edmund Burke bracht de gevolgen daarvan bijna tweehonderd jaar geleden trefzeker onder woorden. In zijn Reflections on the Revolution in Franceschreef hij: ‘Politiek en preekstoel hebben weinig gemeen. [...] De zaak van de burgerlijke vrijheden en van een burgerlijke regering wint even weinig bij deze verwarring van plichten als die van de godsdienst.’ Hij gaf ook de reden daarvan aan: ‘Geheel onbekend met de wereld waarmee zij [de predikanten, bt] zich zo graag bemoeien, onervaren in de zaken waarover zij zich met zoveel zekerheid uitspreken, dragen zij aan de politiek niets bij dan de emoties die zij opwekken.’1

De huidige discussie over kernwapens en kernbewapening, zoals die van kerkelijke zijde wordt gevoerd, illustreert het gelijk van Burke op treffende wijze. Men hoeft geen gelovige te zijn om te erkennen dat in een bepaalde godsdienst ook algemene ethische principes besloten liggen. Zo ook kan men het recht van ieder individu op een uiterste overtuiging erkennen, dat wil zeggen op een overtuiging, die hij niet meer in de arena van de politiek ter sprake wenst te brengen; kortom, het recht op wat in Nederland ‘het geweten’ wordt genoemd. Ten onrechte wordt dit ‘geweten’ door sommige deelnemers aan het politieke debat wel als hun ultimum ratio aangevoerd.2 Een beroep op ‘het geweten’ betekent echter het einde van elke publieke discussie. Niet omdat over privé-opvattingen niet geargumenteerd zou kunnen worden, maar omdat men dat juist onmogelijk maakt door met het stempel ‘geweten’ aan de slag te gaan.

Wat ook niet te aanvaarden is, is de stelling dat ieder die lid is van een bepaald kerkgenootschap en in beginsel dus ook dezelfde ethische principes aanhangt, daar ook dezelfde politieke consequenties aan moet verbinden.

De onaanvaardbaarheid van het in elkaar schuiven van godsdienstige en politieke overtuiging is nota bene door niemand beter aan den lijve gedemonstreerd dan door die katholieke en protestantse pastores die kozen voor het socialisme, althans voor de pvda - niet omdat ze in het socialisme de enig mogelijke politieke vertaling van hun religie vonden, maar omdat ze op grond van godsdienstige en politieke afwegingen die keus persoonlijk maakten.

Als godsdienstige overtuiging identiek zou zijn met politieke stellingname, dan zou partijvorming op confessionele grondslag noodzakelijk zijn. Daartegen heeft links en liberaal Nederland steeds gestreden. En dat maakt het zo verbijsterend, dat in allerlei linkse kringen het standpunt van het ikv, over een aspect van de defensiepolitiek, met zoveel eerbied is bejegend.

Dat standpunt (‘Help de kernwapens de wereld uit, om te beginnen uit Nederland’) werd niet gepresenteerd als een algemeen ethisch principe, afgeleid uit de kerkelijke confessie (‘Gij zult niet doden’), maar als daadwerkelijke politieke interventie. Over de merites van dat standpunt weid ik hier niet uit, maar de discussie eromheen bewijst opnieuw het blijkbaar alweer vergeten weerzinwekkende waartoe de vermenging van godsdienst en politiek leidt. Die discussie zou in wezen een politieke discussie moeten zijn, waarin de voorstanders van dat standpunt zouden moeten verdedigen op grond van welke politieke argumenten zij menen dat de eerste helft van de slogan dichterbij kan komen door uitvoering van de tweede. Zij zouden bovendien moeten kunnen aantonen op grond waarvan zij redelijkerwijs verwachten dat dit middel (kernwapens Nederland uit) succesvoller zou kunnen zijn dan andere middelen om dit doel te bereiken. In die discussie zou ook de wenselijkheid van dat doel door hen verdedigd moeten worden. Zij zouden ten slotte moeten kunnen aangeven op grond van welke

godsdienstige principes de lidmaten van de bij het ikvaangesloten kerken tot geen andere stelling zouden mogen komen dan de hunne. Want sinds het Beraad in 1977 deze actie onder deze titel startte is het niet meer een kerkelijk platform voor discussie over vredesvraagstukken, maar een strijdorganisatie die alleen aanhangers van de actie tot zijn gelederen toelaat.

In plaats van zo'n argumentatie is sprake van een kanseltaal die uitleg noch tegenspraak duldt; van hovaardij en aanmatiging waarin andere politieke opvattingen als van een zedelijk te laag soortelijk gewicht worden afgedaan en morele of theologische kritiek wordt weggewimpeld met een beroep op de hoogstaande wetenschappelijke analyse die ten grondslag zou liggen aan het kerkelijk spreken over de vrede. ‘Geloof en geweten samen tonen waar heil ligt en welke wegen heilloos zijn, en zetten een dynamisch proces in gang dat de gebroken mens en de wereld in oorlog nader tot vrede brengt,’ schrijft monseigneur Ernst, bisschop van Breda, in de Vredeskrant 79. Hoe ‘geloof’ en ‘geweten’ dit staaltje van intellectuele en politieke krachtpatserij voor hun rekening kunnen nemen, daarover blijft de bisschop stom.

In het meest karakteristieke orgaan van de herkerkelijking, het weekblad Hervormd Nederland wordt iedereen die de neokerkelijke standpunten over kernenergie, kernwapens, krakers en wat dies meer zij, niet onderschrijft als afgodendienaar en satansvriend te lijf gegaan. Ons kent ons, ook hier. In november 1979 citeerdeHervormd Nederland bijvoorbeeld met grote instemming ‘uitvoerig’ het commentaar van het ikv op een toen net uitgekomen cda-rapport over vrede en veiligheid. ‘Het Interkerkelijk Vredesberaad heeft het terecht afgekraakt als een onbijbels stuk, waarin afgoderij, leugens en mythen in stand worden gehouden,’ meldt de redactionele introductie. De vredesberaders blijven niet achter: ‘Door het hele rapport-Neuman heen wordt een bepaalde burgerlijk-liberale maatschap-

pij-opvatting als (bijbels?) ideaal gezien. [...] Hoe dienen we deze afgoderij tegemoet te treden?’ Deze vraag wordt onmiddellijk beantwoord: ‘[...] door te laten zien dat de filosofie van het cda-rapport onbijbels is en in zijn consequenties gericht op zelfbehoud en eigenwaan.’ Hetcda-rapport werkt bovendien ‘met een werelds in plaats van een christelijk redelijkheidsbegrip’, terwijl er ‘een geweldige huiver voor het evangelie, dat radicaal is’ uit spreekt.3

In zulke passages manifesteert zich het gelijk van Burke. De verschillen in politiek inzicht en politieke waardering tussen de opstellers van het cda-rapport en de hier schrijvende top van het ikv zijn diepgaand en onmiskenbaar. Tot religieuze of theologische scheidslijnen vallen deze verschillen noch te reduceren, noch zelfs daarmee in verband te brengen. De herkerkelijking van de betoogtrant voegt niets inhoudelijks toe; heeft alleen maar tot functie het politieke debat over middelen te beoordelen in morele categorieën van ‘goed’ tegen ‘kwaad’.

Men mag wensen dat het deel van links dat hieraan meedoet uit onnadenkendheid en niet uit opportunisme handelt. Als erfgenaam van de Verlichting kan links immers maar één keus maken bij deze nieuwe antithese in de Nederlandse politiek. Een keus die gaat tussen bezweren en redeneren, tussen getuigen en overtuigen, tussen geloof en ratio, tussen dogma en kritiek. Tussen geloof en politiek: het laatste waar behoefte aan is, is aan een socialisme dat Jezus Christus opnieuw tot de beste jakobijn uitroept.4

Herkerkelijking - 3

Tot degenen die zich aangesproken voelden door mijn kritiek op de herkerkelijking van de jaren tachtig behoorde ook Rein Wijkstra, die reageerde met een artikel onder de kop ‘Kerkelijk zwijgen zou verkeerd zijn’ (Het Parool, 22 januari 1981). Zijn reactie is representatief voor de verdedigers van het hedendaagse kerkelijk spreken. Die verdediging bevat steeds drie elementen: de kerk heeft de opdracht zich actief met de aardse werkelijkheid bezig te houden ‘en dient zich dus te bemoeien met de inrichting van de samenleving’. In de tweede plaats moet het kerkelijk spreken niet te ernstig worden genomen: het heeft in het algemeen geen andere pretentie dan te zijn een ‘handreiking’ die de gelovigen moet helpen ‘bij de keuze terzake van complexe vraagstukken’. In tegenstelling tot deze stelling wordt vervolgens in de derde plaats betoogd dat het kerkelijk spreken aan de andere kant niet vrijblijvend mag zijn. Wijkstra: ‘Maar de kerk heeft het recht - en de plicht - zich uit te laten over de wijze, waarop mensen met elkaar

omgaan en daarbij verder te gaan dan vrijblijvende redeneringen op basis van enerzijds-anderzijds. In voor de mensheid gewichtige vraagstukken - en daartoe behoort zeker de kernbewapening - zou het zwijgen der kerk haar ernstig moeten worden aangerekend.’

Met Wijkstra verschil ik niet van mening over de vraag of het niet de opdracht van christenen is zich actief met de aardse werkelijkheid bezig te houden. Als mensen zich daartoe door hun geloofsovertuiging gedreven voelen, dan moeten ze dat niet laten. Daaruit volgt echter geenszins dat de kerk zich als zodanig dient te mengen in het politieke debat door bepaalde recepten als alleenzaligmakend aan te prijzen. ‘De Kerk heeft op te komen voor gerechtigheid,’ schrijft Wijkstra. Maar ‘gerechtigheid’ is een algemeen beginsel, dat politiek op heel uiteenlopende manieren kan worden uitgelegd en toegepast. Er is geen sprake van dat een kerkelijk beginsel als dit logischerwijs tot één bepaald politiek standpunt, één bepaald politiek recept kan leiden.

Wanneer een kerkgenootschap kiest voor één bepaalde politieke uitleg van zijn theologische beginselen, dan zou het daaruit de consequentie moeten trekken en zich ook als politieke partij moeten opstellen. Het is immers onwaarachtig om wél politieke standpunten in te nemen, maar geen politieke verantwoordelijkheid te willen dragen. De Staatkundig Gereformeerde Partij en het Gereformeerd Politiek Verbond zijn in Nederland voorbeelden van zo'n consequent doortrekken van de relatie tussen geloof en politiek.

Maar voor de meeste kerken en voor de meeste gelovigen vormen zij geen navolgenswaardige voorbeelden. Dit is immers de les geweest van de confessionele partijvorming in Nederland: dat het noch mogelijk, noch verstandig is, om op deze wijze een band tussen godsdienst en politiek te leggen. De reden daarvoor is dat in de praktijk mensen met dezelfde geloofsovertuiging toch tot geheel verschillende politieke standpunten komen.

De machtspositie die kerken vroeger in het maatschappelijk en geestelijk leven bezaten werd veelal uitgeoefend om dit gegeven te maskeren. Nu dat niet meer mogelijk is is het leergezag van de kerkelijke leiders in het algemeen teruggebracht tot zijn juiste proporties: die van het geloof zelf.

Het misverstand waaraan het betoog van Wijkstra mij vervolgens lijkt te lijden, is dat hij de maatschappelijke betrokkenheid van kerken gelijkstelt met het af en toe uitschrijven van bepaalde recepten voor de politiek. Mijn aanval op de herkerkelijking van de politiek had enkel betrekking op dit laatste. Als kerken zich met de inrichting van de samenleving willen bemoeien door bijvoorbeeld hun gelovigen voor te lichten over ingewikkelde maatschappelijke vraagstukken, dan is dat hun goed recht. Er zijn gevallen te noemen, waar kerken in dit opzicht prestaties hebben geleverd waar politieke partijen jaloers op zouden moeten zijn. Ik denk bijvoorbeeld aan het rapport van de Raad van Kerken uit 1977 over kraken in Nederland. De waarde van dat rapport lag in de grote rijkdom aan gegevens die het bevatte, niet in de politieke stellingname die er ook in was te vinden. Die stellingname werd overigens niet voorgesteld als hét standpunt van de kerken. Met zulke kerkelijke bijdragen heb ik geen problemen.

Het wordt wat anders als de kerk (in dit geval dus de Nederlands Hervormde) uitspraken doet die voor de lidmaten ervan wel degelijk een verplichtend karakter hebben, zoals de uitspraak uit 1980 van de Nederlands Hervormde Synode waarin zowel het bezit als het gebruik van kernwapens door een ‘onvoorwaardelijk neen’ zijn getroffen.

Als die uitspraak inderdaad op kennis van zaken en argumenten zou berusten, dan zou er geen enkele reden zijn waarom ze de vorm van een kerkelijke gezagsuitspraak zou moeten aannemen. Als de uitspraak niet op kennis van zaken en argumenten berust, dan is er al

evenmin een basis voor zo'n ex cathedra-uitspraak. De brief waarin de Hervormde Synode zijn standpunt uiteenzet demonstreert echter dat de verzamelde dominees noch theologisch, noch politiek ernstig vallen te nemen. Elke theologische argumentatie ontbreekt. De politieke argumentatie verstrikt zich in tegenstrijdigheden: het bezit en gebruik van kernwapens worden verboden omdat deze wapens aan de ene kant ‘in staat zijn om de aarde voor duizenden jaren onbewoonbaar en ontoonbaar te maken’ maar aan de andere kant zou de ‘militaire bruikbaarheid’ ervan toenemen, en zo een ‘beperkte oorlog’ mogelijk maken.7

Het is in de periode 1979-85, het tijdvak van de kernwapenstrijd, niet gebleven bij deze kerkelijke uitspraak. In juni 1983 verzond de Nederlandse bisschoppenconferentie de brief ‘Vrede en gerechtigheid’. Aan deze brief was een langdurige discussie in en om de katholieke kerk voorafgegaan. Deze begon met een advies aan de bisschoppen van de Nederlandse afdeling van Pax Christi, de officiële katholieke vredesbeweging. Pax Christi riep de bisschoppen op het ikv in zijn streven te steunen. De bisschoppen maakten van deze raad geen gebruik, maar organiseerden een discussie onder de gelovigen over dit onderwerp, waarbij Pax Christi de taak werd toebedeeld dezen voor te lichten over de voors en tegens van het standpunt van het ikv. Waar Pax Christi een van de kerkelijke organisaties is die te zamen het ikv vormen, had dit veel van zelfbestuiving. De uitslag van de kerkelijke discussie was niet anders dan die in de Nederlandse samenleving als geheel: voor- en tegenstanders stonden, in ongeveer gelijke sterkte, tegenover elkaar; op het kerkvolk konden de onderling verdeelde bisschoppen niet bouwen. De Heilige Stoel bracht net op tijd verlichting. In juni 1982 verzond paus Johannes Paulus 11 een boodschap aan de Verenigde Naties, ter gelegenheid van de Tweede Speciale Zitting van de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties. In die boodschap stelde de heilige vader dat ‘een op evenwicht gebaseerde

afschrikking nog moreel aanvaardbaar geacht kan worden, [...] als een etappe op de weg van een steeds verdergaande ontwapening’.8 Na een adempauze van een jaar volgde toen de stellingname van de bisschoppen, waarin de pauselijke uitspraak een centrale plaats innam. Concrete uitspraken met betrekking tot het ikv-voorstel bleven achterwege. Daartoe achtten de zieleherders zich ‘niet competent’. Niet de militaire en politieke besluitvorming, maar de gewetensvorming, zo deelden zij in het voorwoord mee, zagen zij als hun terrein.9

In deze gepaste bescheidenheid zijn de bisschoppen alleen blijven staan. Om hen heen tuimelden protestantse voorgangers over elkaar heen in het in steeds krachtiger bewoordingen voor de laatste maal waarschuwen van gekozen politici. Het verst in Nederland ging de Gereformeerde Synode die in 1984 regering en parlement ‘maande’ niet tot het opstellen van kruisvluchtwapens in Nederland over te gaan. Dit officiële ‘vermaan’ stuitte binnen de Gereformeerde Kerk op een ongekend massale kritiek van gewone gelovigen; hun bezwaarschriften werden het jaar daarop door de Synode afgewezen met als argument dat het ‘vermaan’ geen gewetens bond, en daarom ook niet herroepen hoefde te worden. Op overeenkomstige wijze deed de leiding van de Nederlandse Hervormde Kerk de kritiek tegen haar officiële uitspraken af. Zo leven de predikanten in de beste van alle mogelijke werelden. Steunend op het gezag der kerk richten zij zich tot de politiek; daarover gekapitteld door hun kerkleden bagatelliseren zij die uitspraken tot van een gewicht waarover de laatsten niets te zeggen kunnen hebben. Aldus doen zij hun best te voldoen aan de karakteristiek die Huizinga van hun zeventiende-eeuwse voorgangers gaf ‘een gewichtige en daarbij zeer prikkelbare macht’10 te zijn. De verzachtende omstandigheid die de grote historicus voor die tijd aanvoerde (‘Uit het volk gesproten, spraken de predikanten het Woord Gods met de stem des volks’) is echter in haar tegendeel verkeerd: alle onderzoek toont juist wat het ‘kerkelijk

spreken’ over kernwapens aangaat, een diepe kloof aan tussen de kerkelijke elites en de gewone gelovigen.

Aldus worden politieke uitspraken op het niveau van de middelen, van de praktische politiek, onveranderlijk voorgesteld als onaantastbare stellingnames van een bijzonder zedelijk gehalte. Dat leidt dan weer tot een schadelijke en onvermijdelijke ideologisering, waardoor de oplossing van het eigenlijke probleem bemoeilijkt wordt - iets waar Burke tweehonderd jaar geleden terecht op wees.

De hoogdravende bewoordingen van de Synode kunnen alleen voor gelovigen-in-het-kwadraat verhullen dat deze uitspraak even vals is als die van het Tweede Lateraanse Concilie uit 1139 welke het gebruik van de kruisboog verbood. Ook toen was er sprake van de pretentie een universele zedenwet te verwoorden. Het verbod gold echter slechts de oorlog tussen christenen onderling; de reden waarom nu juist dit wapen (dat niet bij voorkeur door de adel werd gehanteerd, maar waarmee vooral beroepssoldaten waren toegerust) in de ban werd gedaan, en niet andere, werd door het Concilie evenmin uiteengezet als de Synode uitlegt waarom het gebruik en bezit van gifgas en andere massavernietigingswapens wél geoorloofd worden geacht. Dit volstaat om een geoorloofde parallel te trekken tussen het verbod op de kruisboog door het Concilie en dat van het ikv op het kruisvluchtwapen.11

Wijkstra nam aanstoot aan mijn terminologie. Maar wanneer ik een term als ‘metafysische kletskoek’ gebruik voor de stelling van de Nederlands Hervormde Synode dat de wapenwedloop een uiting van ongehoorzaamheid aan God is, probeer ik de taal te gebruiken waarvoor zij bestemd is. Wapenwedlopen kunnen heel wel onderzocht en verklaard worden; de verklaring die de Synode geeft is echter letterlijk metafysisch (bovenzinnelijk) en zonder zin (men kan niet het omgekeerde bewijzen), dat wil zeggen: nonsens, kletskoek.

Ten slotte schrijft Wijkstra: ‘Tromp heeft gelijk, dat

(politieke) standpunten op kennis van zaken en argumenten moeten berusten en niet op kerkelijk gezag. Maar durft hij echt vol te houden dat de ikv-standpunten niet aan deze eisen voldoen? Dan heeft hij de ikv-publikaties niet (goed) gelezen!’

De uitnodiging die in bovenstaande bewoordingen is vervat neem ik gaarne aan, niet na eerst te hebben vastgesteld dat Wijkstra nu, en op dit punt, het ‘spreken der kerk’ elke theologische basis ontzegt en het louter baseert op de kwaliteit van het ikv-standpunt. Wat dit waard is, dient nu te worden onderzocht.

De actie die het Interkerkelijk Vredesberaad in 1977 startte onder de leus: ‘Help de kernwapens de wereld uit, om te beginnen uit Nederland’ heeft geen noemenswaardige theologische basis. Een niet-kerkelijke actiegroep of de pvdahad haar even goed kunnen lanceren. De enige enigszins expliciet naar voren gebrachte morele notie die aan de slogan ten grondslag ligt, is die van schaamte. Aldus de redegeving in het manifest van het ikv uit 1977: ‘Om al deze redenen, maar nog het meest omdat in het afschrikkingssysteem de omgang van mensen met elkaar zo volstrekt ontaard is dat we ons er diep voor moeten schamen.’12 Vanzelfsprekend is deze al dan niet te rechtvaardigen aanzegging tot schaamte geen argument om nu juist deze actie met deze doelstelling te gaan voeren.

Dat was eigenlijk al vanaf het begin duidelijk, ook binnen de Interkerkelijke Vredesbeweging, als ik bijvoorbeeld in herinnering roep de enigszins verontwaardigde vraag die Marga Klompé op de ‘kernwapendag’ in de Vrije Universiteit (7 april 1979) aan generaal-majoor Von Meijenfeldt richtte: of zij hem wel goed had verstaan. Von Meijenfeldt had zich tijdens de discussie achter de ikv-leus geschaard, maar deze opgevat als een ‘principiële uitspraak’. Het tweede element van de leus vatte hij daarom, om zo te zeggen, overdrachtelijk op. ‘Misschien wordt in eerste instantie de rol van kernwa-

pens wel groter door zo'n Nederlands initiatief,’ meende hij. Zijn persoonlijke instemming met de gedachte dat kernwapens moreel ontoelaatbaar zijn, stond helemaal los van de vraag of verwijdering van kernwapens uit Nederland hun rol kleiner zou maken. Of deze uitleg mevrouw Klompé bevredigde, vermeldt het verslag niet, wél dat deze de onconventionele krijgsman13 op ‘gemor en gemompel’ uit de zaal kwam te staan.14

Generaal zowel als morders en mompelaars demonstreerden dat zij de slogan van het ikv niet werkelijk ernstig namen. Von Meijenfeldt niet door haar tot beginsel te proclameren; zijn boze gehoor door een voorzichtig commentaar op de werkelijkheidswaarde ervan als ontoelaatbaar te beschouwen. In een latere publikatie van het ikv wordt, passend, ‘de symboolwaarde van het voorstel tegelijk zijn kracht genoemd’.15

De leus heet hier niet voor niets ‘voorstel’, want oorspronkelijk (en formeel tot op de dag van vandaag) proclameert het ikv dat zijn leus geen leus ‘met symboolwaarde’ is, maar een realistisch, dat wil zeggen: uitvoerbaar, politiek voorstel. Het wenste zijn succes niet te ontlenen aan de exploitatie van angst voor oorlog en Bom, maar aan de kracht van zijn argumentatie. Als het zo uitkwam was steun op andere grond ook welkom, en met name werd tegen het kerkelijk denken aangeleund, zonder dat men het nochtans, zoals al gezegd, tot een theologische of ethische fundering van ‘het voorstel’ heeft gebracht.