VERKEERD VOORBEELD

De PvdA begon ermee: alle partijleden mochten voortaan aan de verkiezing van een nieuwe lijsttrekker deelnemen. Ze hoefden niet meer naar ledenvergaderingen te gaan om daar van gedachten te wisselen en afgevaardigden te kiezen die hun voorkeur verdedigden op het partijcongres dat de uiteindelijke beslissing nam. De VVD nam dit voorbeeld over, en daarvan worden nu de wrange vruchten geplukt.

Zo'n rechtstreekse verkiezing lijkt het summum van democratie, maar is dat allerminst. Het gaat hier in de kern om een slaafse navolging van het Amerikaanse primary-systeem, waarbij geen rekening is gehouden met de desastreuze gevolgen die de invoering ervan heeft gehad voor de Amerikaanse democratie en evenmin met de verschillen tussen het Nederlandse en Amerikaanse politieke stelsel.

Zo'n verkiezing is alleen schijnbaar open. Om met enige kans op succes aan een voorverkiezing te kunnen deelnemen, moet je over geld, tijd en bekendheid beschikken. Dat bevoordeelt de zittende elite, of bekende en rijke buitenstaanders. Al bij de PvdA zag je dat de strijd in wezen drie zittende en bekende kamerleden betrof. Bij de VVD gaat het nu om een onbekend kamerlid en twee staatssecretarissen, van wie een, Rita Verdonk, onbegrijpelijkerwijs de status van minister heeft.

In deze situatie is het onmogelijk een zuivere scheiding te maken tussen het optreden als bewindsman of -vrouw, en dat als kandidaat-lijsttrekker - wat de betrokkenen zelf daarover ook mogen beweren. De bliksemactie van Verdonk tegen Ayaan Hirsi Ali is daarvan een voorbeeld. Hetzelfde geldt voor staatssecretaris Mark Rutte. De ex-Unilever-ambtenaar bedacht een plan volgens welk het universitair onderwijs moet worden ingericht als een winkel in zeepjes. Dit komt neer op een verlaging van het onderwijspeil en een vergroting van de toch al ontzagwekkende universitaire bureaucratie. Niemand met verstand van zaken ziet er wat in.

Maar de kleine dwingeland moet in het spoor van de PvdA'ers Jacques Wallage en Tineke Netelenbos ook een reukvlaggetje op 'zijn' departement nalaten om de status van serieus politicus te krijgen. Ook de regeringsfracties waren tegen, maar zij offeren het niveau van het wetenschappelijk onderwijs achteloos op aan de instandhouding van het kabinet en Ruttes ambities.

Hoe dan ook: staatszaken zijn door deze lijsttrekkerscampagne onontwarbaar verstrengeld met intern VVD-gedoe. In Nederland krijgen zulke verkiezingen per definitie een heel ander karakter dan in Amerika. De Founding Fathers van de republiek waren allerminst beginselvaste democraten. Het politieke stelsel dat zij installeerden, was er daarom onder meer op gericht politieke partijen, het enige instrument om grote groepen van de bevolking politieke invloed te verlenen, zo zwak mogelijk te maken. Verkiezingen gaan in Amerika dus altijd over personen, en de toch al geringe positie van partijen is enorm verzwakt sinds ruim twintig jaar geleden overal primaries zijn ingevoerd.

Dat heeft niet de positie van de individuele kiezer versterkt, maar die van mensen met veel geld en kapitaalkrachtige one-issuegroepen. Zulke ontwikkelingen dreigen op termijn ook in Nederland. De klaroenstoot in deze richting werd indertijd gegeven door Pim Fortuyn, toen hij aankondigde dat de financiele steun van vastgoedfinanciers zich, als hij het voor zeggen kreeg, zou vertalen in wetgeving in hun voordeel.

Maar het Nederlandse politieke stelsel is gebaseerd op partijen en programma's. Dat is het grote verschil met het Amerikaanse. Daarin gaat het om een Republikein of Democraat die campagne voert op basis van zijn eigen programma. De absurditeit van lijsttrekkersverkiezingen in Nederlandse politieke partijen bestaat eruit dat hier lijsttrekkers worden gekozen, terwijl geheel los daarvan de partij een verkiezingsprogramma opstelt, bij de VVD onder voorzitterschap van Ben Verwaayen, nu telecombaas in Groot-Brittannie. Hoe verhouden de grootse reddingsplannen voor Nederland van de huidige kandidaten voor het lijsttrekkerschap zich tot het VVD-verkiezingsprogramma, dat straks ook democratisch wordt vastgesteld?

Toen Joop den Uyl nog de onbetwiste leider van de PvdA was, besloot het partijcongres dat de aanwijzing van de lijsttrekker pas kon plaatshebben na de vaststelling van het verkiezingsprogramma. Het is onbegrijpelijk dat PvdA en VVD die logische volgorde hebben genegeerd in hun kortzichtige overname van een Amerikaans model dat hier niet past en daar tot een volledige pervertering van de democratie heeft geleid.