VOORVADER VAN EUROPA

Bij de herdenking van de aanslag op Adolf Hitler, 20 juli 1944, voerde premier Jan Peter Balkenende in Berlijn het woord bij een eedaflegging van Duitse rekruten. Hij deed dit op de binnenplaats van het gebouwencomplex van Defensie aan de Bendlerstrasse waar kolonel Graf von Stauffenberg, de pleger van de aanslag, toen diezelfde nacht is doodgeschoten. Balkenende legde een relatie tussen Stauffenberg en de zijnen en het huidige Europa. Volgens hem dachten zij al in termen van een naoorlogse Europese eenheid compleet met een Europese grondwet.

Deze voorstelling van zaken had hij beter achterwege kunnen laten. Denken in termen van een 'nieuw Europa' was een intrinsiek onderdeel van de Nazi-ideologie, niet iets waarin de samenzweerders tegen Hitler zich onderscheidden - al gaven zij een andere betekenis aan het begrip.

De rechtsgeleerde H.U. Jessurun d'Oliveira wreef dat Balkenende vorige week onder de neus in NRC Handelsblad. Hij betoogde dat het denken van Carl Schmitt (1888-1985), met name via zijn vele leerlingen, van veel grotere invloed is geweest op het huidige Europa.

Toen Schmitt op 1 april 1939 zijn fameuze rede hield over 'Volkerrechtliche Grossraumordnungen' had hij in nazi-Duitsland het oor van de partij en de georganiseerde wetenschap, aldus Jessurun. Schmitt nam de Monroe-doctrine, waarin de Verenigde Staten niet-Amerikaanse staten het recht ontzegden op dit continent te intervenieren, als voorbeeld van zo'n 'Grossraumordnung'. Min of meer overeenkomstig schetste hij een Europese politieke ruimte onder leiding van een Duits Rijk. Zo'n volkenrechtelijke constructie zag hij als onontkoombaar gevolg van de neergang van de staat.

In het buitenland werd Schmitt op grond van zijn rede afgeschilderd als 'Herr Hitlers key man in questions of international relations'. Deze indruk werd versterkt toen Hitler op 28 april in een rede voor de Rijksdag een soortgelijk verhaal afstak.

De werkelijkheid was anders. Schmitt was de leidende staatsrechtgeleerde van de Republiek van Weimar. In mei 1933 werd hij lid van de NSDAP en hij leek in snel tempo op te klimmen tot 'Kroonjurist van het Derde Rijk'. In kringen van de SS werd dit met lede ogen aangezien. Men zag Schmitt als een opportunist en zijn anti-racistische en anti-nazi-uitlatingen van voor 1933 waren er niet vergeten. Eind 1936 maakten twee voor hem dodelijke artikelen in het SS-tijdschrift Das schwarze Korps zijn positie onmogelijk. Schmitt gaf zijn publieke functies 'om gezondheidsredenen' op. Alleen dankzij de protectie van Hans Frank, de latere gouverneur-generaal van Polen, kwam het niet tot verdere maatregelen. Frank waarschuwde Schmitt na Hitlers rede er verder het zwijgen toe te doen. Later zouden Schmitts denkbeelden ook vanuit de NSDAP worden bestreden, omdat ze niet waren gebaseerd op ras en volk.

Zoals Schmitt zich gedwongen zag het staatsrecht in te ruilen voor geopolitiek, zo keerde een aantal van zijn leerlingen - die wel degelijk nazi waren geweest - zich na de oorlog tot het nieuwe terrein van het Europese recht. En daar is de invloed van Schmitt inderdaad beslissend geweest.

Typisch Schmittiaans is de gedachte dat er geen sprake kan zijn van een nevenschikking van nationaal en Europees recht. De eerste vraag die Schmitt zou stellen is: maar wie beslist er dan? Jessurun vertelt dat een aantal rechters - vijf dagen voor het fundamentele Costa versus Enel-arrest van het Europees Hof van Justitie in 1964 - een lezing bijwoonde van een leerling van Schmitt, die betoogde dat het Europese recht absoluut voorrang moest hebben op het nationale.

In het betreffende arrest stelde het Europese Hof van Justitie dat Europese wetgeving altijd boven nationale wetgeving gaat. Een adembenemende beslissing, omdat ze in het geheel niet kon worden gebaseerd op de Europese Verdragen. Zonder de beslissing zou de Europese Unie echter geen minuut kunnen functioneren, want Europese regelgeving zou door nationale beslissingen ongedaan kunnen worden gemaakt voor afzonderlijke staten. Het besluit van het Hof is, met andere woorden, juridisch gezien volstrekt logisch. Het adembenemende schuilt erin dat het zichzelf deze bevoegdheid heeft toegekend. Daar is geen politieke beslissing aan te pas gekomen. Het Hof heeft zichzelf toen geproclameerd tot 'Huter der Verfassung', tot Behoeder van de (Europese) Grondwet'. Zo heet een van de klassieke studies van Schmitt over Weimar.

In dit opzicht is Schmitt absoluut een miskende voorvader van het huidige Europa.