Wat te doen met 12 zetels verlies

ONMIDDELLIJK NA de verkiezingsuitslag wisten sommigen al precies hoe het zover is gekomen. In NRC Handelsblad van 5 mei voeren Jos de Beus en Paul Scheffer tal van verklaringen aan voor het woeste stemgedrag van de Nederlandse kiezers twee dagen eerder. D66 en VVD 'met hun traditie van losse kiesvereniging en actief burgerschap (die te zien is) als een hoger stadium van ontzuiling' hebben 'de vruchten van de tijdgeest geplukt' schrijven zij.

Traditie van losse kiesvereniging ? De VVD is de laatste twintig jaar organisatorisch steeds meer gaan lijken op CDA en PvdA, en in geen enkele partij is de invloed van de leden op de samenstelling van de kamerfracties zo groot als bij D66. In welk opzicht deze partijen er een traditie van 'actief burgerschap' op nahouden, waarmee zij fundamenteel van PvdA en CDA verschillen, zou ik graag op een of andere manier aannemelijk gemaakt willen zien voordat ik het geloof.

Maar zelfs als wat Scheffer en De Beus beweren waar zou zijn, dan is in het geheel niet bewezen dat aan deze factoren de winst van D66 en VVD is toe te schrijven. Wat de motieven van kiezers zijn geweest, daar valt pas op grond van empirisch onderzoek iets van te zeggen. Het enige dat nogal zeker is, is dat CDA en PvdA de grootste nederlaag uit hun geschiedenis te danken hebben aan het beleid van hun coalitie.

Merkwaardig genoeg is dat nu juist een conclusie die Scheffer en De Beus ontwijken. Het voor de hand liggende is voor sommige commentatoren niet chic genoeg, waarna de moed wordt geput uit het grote aantal voormalige CDA- en PvdAstemmers dat thuis is gebleven: die 'geven daarmee te kennen onder andere omstandigheden wel weer voor het CDA' (of de PvdA) 'te zullen kiezen'. Dat hebben De Beus en Scheffer uitgezocht, anders zouden ze dat niet opschrijven.

Minder begrip kan ik opbrengen voor hun optimisme over de PvdA, verwerkt in de volgende zin: 'De gebroken val van deze partij kan worden gezien als een ten dele geslaagde poging om oud en nieuw te combineren.' Weemoedig denk ik bij zo'n zin terug aan de klare taal van een Joop Wolf, die ooit bij een verkiezingsnederlaag van de CPN naar voren bracht dat de overgebleven CPN-stemmen 'van een hoog soortelijk gewicht' waren. 

Uit het feit dat D66 en VVD het goed deden bij jongere kiezers en slecht bij ouderen, concluderen zij dat 'de ontzuilde partijen de toekomst hebben'. Die fout heb ik ook een keer gemaakt, bij een onderzoek onder studenten uit 1968. Net een procent van de ondervraagden verklaarde toen van plan te zijn op een confessionele partij te stemmen. Hieruit volgde dus dat de confessionele partijen op termijn bij gebrek aan kiezers zouden verdwijnen. De fout bestaat eruit dat de voorkeuren van een leeftijdsgroep niet onveranderlijk zijn. D66 doet het al een kwart eeuw veel beter bij jongeren dan bij ouderen. Dat is nu juist het probleem van die partij: kennelijk houdt een groot aantal kiezers er op een bepaalde leeftijd mee op D66 te stemmen.

Tot zover enkele kribbige kanttekeningen bij een instantanalyse zoals er de afgelopen week wel meer verschenen. Dat de kameraden Scheffer en De Beus hier doelwit zijn, komt doordat deze 'analyse' van de verkiezingsuitslag in dienst staat van een formatie-advies dat mij helemaal niet bevalt. 

Zij keren zich namelijk sterk tegen de mogelijkheid van een paarse coalitie. Dat zou namelijk een terugval in de polarisatiestrategie van de jaren zestig betekenen ! Neen, als het aan hen ligt wordt het een PvdA/CDA/D66-regering. Dat zou 'het meest progressieve kabinet ooit' opleveren. 'Meer dan ooit is het mogelijk dat hervormingsgezinde politici zich voor een langere duur in het hart van de macht nestelen.' 

De PvdA moet dan natuurlijk niet te hoog van de toren blazen, waarschuwen zij erbij, voor de zekerheid.

In feite getuigt dit advies van een PvdA-arrogantie die mij herinnert aan het jaar dat die partij tien zetels winst boekte in plaats van twaalf zetels verlies. Want waar komt het advies van Scheffer en De Beus op neer ? Dat de coalitie die het grootste verlies in de Nederlandse parlementaire geschiedenis leed, mag doorregeren met steun van de partij die de grootste overwinning in die geschiedenis behaalde. Met ouderwets Nieuw Linkse innemendheid wordt het verlies van de PvdA afgeruild tegen de winst van D66: wij zijn toch allemaal progressief ? 

Voor D66 zou dat vanzelfsprekend politieke zelfmoord zijn, zelfs al zou die partij zuchtend worden afgekocht met de gekozen burgemeester, het referendum of een ander staatsrechtelijk speeltje. Want waaruit zou het progressieve karakter van zo'n kabinet verder kunnen bestaan ? 

Waar niemand het over heeft - ook Scheffer en De Beus niet - is wat het inhoudelijke beleid van zo'n PvdA/CDA/D66coalitie zou inhouden. Toch niet voortzetting van het oude, lijkt mij. Verkiezingen moeten ergens goed voor zijn. 

De toenmalige PvdA-fractievoorzitter Ed. van Thijn schreef in 1977 een notitie: Wat te doen met tien zetels winst ? 

De kwestie voor de PvdA is nu: wat te doen met twaalf zetels verlies ? Als het antwoord luidt: doorregeren alsof er niets aan de hand is, dan wordt het over vier jaar net zo'n succes als vorige week.