Winterkoning Michal

TOEN IK ENKELE DAGEN na de mislukte staatsgreep in Moskou (19 augustus 1991) constateerde dat het gedaan was met de macht van Michal Gorbatsjov, de laatste secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, werd mij dat niet in dank afgenomen. Volgens Piet Grijs, de Teun van Dijk van Vrij Nederland, sloeg ik met die voorspelling 'een modderfiguur'. Henk Hofland hief klaaglijke geluiden aan in zijn krant. Geen wonder: zijn 'analyse' van de ontwikkelingen in Oost-Europa van de laatste jaren was steeds neergekomen op beschaafd gejuich over Gorbatsjov.

Het bontst maakte het echter de grote Amerikaanse sovjetoloog Jerry Hough. Die stelde dat alle praatjes (ik was niet helemaal de enige) over het machtsverlies van Gorbatsjov gebaseerd waren op een oppervlakkige ontleding van de politieke werkelijkheid. In feite stond Gorbatsjov sterker dan ooit en trok hij achter de schermen aan steeds meer touwtjes. Van Hough heb ik sindsdien nooit meer iets gehoord. Als dat geen toeval is, siert hem dit, en kunnen andere blunderende commentatoren aan hem een voorbeeld nemen.

Eergisteren sprak Gorbatsjov in de Grote Kerk te 's-Gravenhage, ter gelegenheid van de opening van het hier gevestigde hoofdkwartier van een nieuwe internationale milieu-organisatie waarvan hij voorzitter is geworden. Wie heeft daarvoor overigens de in Nederland toch wel merkwaardig klinkende naam 'Groene Kruis' bedacht? (En komt er nu ook een 'Internationale Groene Halve Maan', voor het mohammedaanse milieu?)

Het 'volk' stond buiten de kerk voor Gorbatsjov te klappen en de elite deed dat binnen, al voordat hij een woord had gezegd. Daarna volgde een toespraak over het milieu en de globale bedreiging daarvan, die geheel en al uit gemeenplaatsen en dooddoeners van de ergste soort bestond. Uitgezonderd een verwijzing naar Spinoza, die naast en voorafgaand aan de rechten van de mens de rechten van de natuur heeft gesteld. Werd Spinoza hier opgevoerd om het Nederlandse gehoor onder de kin te strijken? Of hadden wij hier te maken met een laatste restje marxisme? Want in het materialistische pantheon heeft Spinoza immers altijd een ereplaats ingenomen.

Gorbatsjovs nietszeggendheid wordt hem in Nederland in dank afgenomen. Nergens ter wereld werd indertijd zijn boek Perestrojka zo goed verkocht, wat natuurlijk niet hetzelfde is als gelezen. Nu werd hij ontvangen als een staatshoofd, of tenminste als een staatshoofd in ballingschap.

Het misverstand komt van twee kanten: Gorbatsjov meent dat zijn politieke rol in Rusland, en zelfs in het huidige Gemenebest van Onafhankelijke Staten, nog lang niet is uitgespeeld. Voortdurend geeft hij kritiek op de huidige regering en op de man aan wie hij binnen een week zijn politieke redding en zijn politieke dood te danken had. Wat men van zijn adviezen over hoe Rusland te redden inhoudelijk ook mag vinden, ze klinken gratuit uit de mond van iemand die zelf niet in staat is gebleken de sociale en economische omwenteling in de Sovjet-Unie een duidelijke richting op te sturen.

Gorbatsjov als een De Gaulle tussen 1946 en 1958? Of als een Peron, wachtend in Spanje op de terugkeer? Dat laatste is niet zo'n vleiend perspectief. Maar wat De Gaulle en Peron gemeen hadden toen ze in politieke ballingschap verkeerden, was een politieke machtsbasis. (Daar komt nog bij dat De Gaulle in 1946 uit vrije wil was afgetreden.) De Gaulle had zijn partij en de macht van zijn legende; Peron de peronistische beweging. Gorbatsjov heeft niets.

Zo hoog als hij hier wordt gewaardeerd, zo negatief wordt hij herinnerd in de voormalige Sovjet-Unie. Zijn machtsbasis was de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, of nog preciezer: het labiele evenwicht tussen stromingen en vleugels in die partij stelde hem in staat tot virtuoze evenwichtskunst. Maar een 'Hausmacht' had hij niet binnen de CPSU en hij heeft er daarbuiten evenmin een opgebouwd - een fout waarin Jeltsin hem lijkt te volgen. Met het afschaffen van het marxismeleninisme zijn kennelijk ook een aantal grondregels van het omgaan met politieke macht verloren gegaan.

Nee, ik zou niet weten hoe Gorbatsjov weer aan de macht zou kunnen komen in Rusland. Maar zo ja, wat dan nog? De ontmanteling van de communistische regimes is zijn historische verdienste, ook al deed hij dat met de intentie hen te hervormen. Maar de transformatie naar een stabiele democratie is een proces dat niet van een man afhangt, als deze al mogelijk is.

Gorbatsjovs historische voorbeeld zal niet De Gaulle zijn en zelfs niet Peron. Het zal, vermoed ik, eerder Frederik V zijn, de keurvorst van Palts, getrouwd met een dochter van Willem van Oranje, die in 1619 tot koning van Bohemen werd gekozen. Op 4 november werd hij gekroond, op 8 november werden hij en zijn bondgenoten in de slag op de Witte Berg bij Praag vernietigend verslagen door het keizerlijke leger onder Tilly, op 9 november vluchtte hij. Naar Nederland, waar hij tot zijn dood in 1632 een gewaardeerde gast aan het stadhouderlijk hof was. Internationale milieu-organisaties bestonden toen nog niet.